ಮಹಾಭಾರತ

ಮಹಾಭಾರತ
महाभारतम्
ಕುರುಕ್ಷೇತ್ರ ಕಾಳಗದ ಒಂದು ಪ್ರಾಚೀನ ಚಿತ್ರಣ
ಮಾಹಿತಿ
ಧರ್ಮ	ಹಿಂದೂ ಧರ್ಮ
ಲೇಖಕ	ವೇದವ್ಯಾಸ
ಭಾಷೆ	ಸಂಸ್ಕೃತ
ಕಾವ್ಯ	೨೦೦೦೦೦

ಹಿಂದೂ ಧರ್ಮಗ್ರಂಥಗಳು

ವೇದಗಳು ಋಗ್ವೇದ · ಯಜುರ್ವೇದ · ಸಾಮವೇದ · ಅಥರ್ವವೇದ

ಉಪನಿಷತ್ತುಗಳು ಐತರೇಯ · ಬೃಹದಾರಣ್ಯಕ · ಈಶಾವಾಸ್ಯ · ತೈತ್ತಿರೀಯ · ಛಾಂದೋಗ್ಯ · ಕೇನ · ಮುಂಡಕ · ಮಾಂಡೂಕ್ಯ · ಕಠ · ಪ್ರಶ್ನ · ಶ್ವೇತಾಶ್ವತರ

ಪುರಾಣಗಳು ಗರುಡ · ಅಗ್ನಿ . ನಾರದ . ಪದ್ಮ . ಸ್ಕಾಂದ . ಭವಿಷ್ಯ . ಬ್ರಹ್ಮ . ಭಾಗವತ . ಬ್ರಹ್ಮವೈವರ್ತ . ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡ . ವಾಯು . ಲಿಂಗ . ವಿಷ್ಣು . ವಾಮನ . ಮಾರ್ಕಂಡೇಯ . ವರಾಹ . ಕೂರ್ಮ . ಮತ್ಸ್ಯ

ಇತಿಹಾಸಗಳು ಮಹಾಭಾರತ · ರಾಮಾಯಣ

ಇತರ ಧರ್ಮಗ್ರಂಥಗಳು ಭಗವದ್ಗೀತೆ · ಆಗಮ· ಶೂನ್ಯ ಸಂಪಾದನ· ಶ್ರೀ ಸಿದ್ಧಾಂತ ಶಿಖಾಮಣಿ · ವೀರಶೈವ ಪುರಾಣ · ವಿಷ್ಣು ಸಹಸ್ರನಾಮ . ಬಸವರಾಜ ವಿಜಯಂ

ಮುರುಡೇಶ್ವರ ದೇವಸ್ಥಾನ, ಕರ್ನಾಟಕದಲ್ಲಿ ಗಣೇಶನಿಗೆ ವ್ಯಾಸರು ಮಹಾಭಾರತವನ್ನು ಹೇಳುತ್ತಿರುವ ಆಧುನಿಕ ಚಿತ್ರಣ

ಕೃಷ್ಣ ಮತ್ತು ಅರ್ಜುನ ಕುರುಕ್ಷೇತ್ರ ನಲ್ಲಿ, ೧೮ನೇ-೧೯ನೇ ಶತಮಾನದ ಚಿತ್ರಕಲೆ.

ಮಹಾಭಾರತ ಮತ್ತು ರಾಮಾಯಣ ಪ್ರಾಚೀನ ಭಾರತದ ಎರಡು ಪ್ರಮುಖ ಸಂಸ್ಕೃತ ಮಹಾಕಾವ್ಯವಾಗಿದ್ದು ಇವುಗಳನ್ನು ಹಿಂದೂ ಧರ್ಮದಲ್ಲಿ ಪೂಜಿಸುತ್ತಾರೆ. ಮಹಾಭಾರತ ಇದು ಕುರುಕ್ಷೇತ್ರ ಯುದ್ಧದ ಘಟನೆಗಳು ಮತ್ತು ನಂತರದ ಘಟನೆಗಳನ್ನು ವಿವರಿಸುತ್ತದೆ, ಇದು ರಾಜಮನೆತನದ ಸೋದರ ಸಂಬಂಧಿಗಳ ಎರಡು ಗುಂಪುಗಳಾದ ಕೌರವರು ಮತ್ತು ಪಾಂಡವರ ನಡುವಿನ ಉತ್ತರಾಧಿಕಾರದ ಯುದ್ಧವಾಗಿದೆ.

ಮಹಾಭಾರತ ಭಾರತದ ಧಾರ್ಮಿಕ, ತಾತ್ವಿಕ ಹಾಗೂ ಪೌರಾಣಿಕ ಮಹಾಕಾವ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದು. ಅಲ್ಲದೇ ಇದನ್ನು ಅತಿ ಉದ್ದವಾದ ಮಹಾಕಾವ್ಯ ಎಂದು ವಿವರಿಸಲಾಗಿದೆ. ಇದು ಹಿಂದೂ ಧರ್ಮದ ಒಂದು ಮುಖ್ಯ ಪಠ್ಯವೂ ಹೌದು. ವಿಶ್ವ ಸಾಹಿತ್ಯದ ಸಾಧನೆಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದೆಂದು ಪರಿಗಣಿತವಾಗಿರುವ ಮಹಾಭಾರತ ಭಾರತೀಯ ಜನರ ಮನಸ್ಸಿನಲ್ಲಿ ಆಳವಾಗಿ ಬೇರೂರಿದೆ. ಮಹಾಭಾರತ ಕಥೆ ಶಂತನು ಮಹಾರಾಜನಿಂದ ಆರಂಭವಾಗುತ್ತದೆ. ಸಂಪೂರ್ಣ ಮಹಾಭಾರತ ಒಂದು ಲಕ್ಷಕ್ಕೂ ಹೆಚ್ಚು ಶ್ಲೋಕಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿದ್ದು ಗ್ರೀಕ್‍ನ ಜನಪದ ಮಹಾಕಾವ್ಯಗಳಾದ ಇಲಿಯಡ್ ಮತ್ತು ಒಡಿಸ್ಸಿ - ಎರಡನ್ನೂ ಸೇರಿಸಿದರೂ ಮಹಾಭಾರತದ ಏಳನೇ ಒಂದು ಭಾಗದಷ್ಟು ಮಾತ್ರ ಆಗುತ್ತದೆ. ಮಹಾಭಾರತ ೧೮ಪರ್ವ ಮತ್ತು ೧ಲಕ್ಷ ಶ್ಲೋಕಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡ ಅದ್ಭುತ ಮಹಾಕಾವ್ಯವಾಗಿದೆ.

ಮಹಾಭಾರತದಲ್ಲಿನ ಪ್ರಮುಖ ಕೃತಿಗಳು ಮತ್ತು ಕಥೆಗಳಲ್ಲಿ ಭಗವದ್ಗೀತೆ, ದಮಯಂತಿಯ ಕಥೆ, ಶಕುಂತಲೆಯ ಕಥೆ, ಪುರೂರವ ಮತ್ತು ಊರ್ವಶಿಯ ಕಥೆ, ಸಾವಿತ್ರಿ ಮತ್ತು ಸತ್ಯವಾನ್ ಕಥೆ, ಕಚ ಮತ್ತು ದೇವಯಾನಿಯ ಕಥೆ, ಋಷ್ಯಶೃಂಗನ ಕಥೆ ಮತ್ತು ರಾಮಾಯಣದ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ತ ಆವೃತ್ತಿ, ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ತಮ್ಮದೇ ಆದ ಕೃತಿಗಳೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ.

ಮಹಾಭಾರತವು ವ್ಯಾಸ ಮುನಿಶ್ರೇಷ್ಠರಿಂದ ಮೂಲವಾಗಿ ರಚಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿದೆ ಎಂದು ನಂಬಲಾಗಿದೆ. ಮಹಾಭಾರತವನ್ನು ಪಂಚಮವೇದವೆಂದು ಕರೆಯಲಾಗಿದೆ. ಶ್ರೀ ಕೃಷ್ಣನಿಂದ ಪಾರ್ಥನಾದ ಅರ್ಜುನನಿಗೆ ಉಪದೇಶಿಸಲ್ಪಟ್ಟ ಮಹಿಮಾನ್ವಿತವಾದ ಭಗವದ್ಗೀತೆಯನ್ನು ಮಹಾಭಾರತದ ಆತ್ಮ (ಅಂತರಾತ್ಮ) ಎನ್ನಲಾಗಿದೆ.

ಇತಿಹಾಸ/ಹಿನ್ನೆಲೆ

ಮಹಾಕಾವ್ಯವನ್ನು ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕವಾಗಿ ಋಷಿ ವ್ಯಾಸರು ರಚಿಸಿದ್ದೆನ್ನಲಾಗಿದೆ. ಅವರು ಮಹಾಕಾವ್ಯದಲ್ಲಿ ಪ್ರಮುಖ ಪಾತ್ರವನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದಾರೆ. ವ್ಯಾಸರು ಇದನ್ನು 'ಇತಿಹಾಸ' ಎಂದು ವಿವರಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಮಹಾಭಾರತದ ಮೊದಲ ವಿಭಾಗವು ವ್ಯಾಸರ ಆಜ್ಞೆಯಂತೆ ಗಣೇಶನು ಬರೆದದ್ದು ಎಂದು ಹೇಳುತ್ತದೆ.ಇದು ಅನೇಕ ಭಾರತೀಯ ಧಾರ್ಮಿಕ ಮತ್ತು ಧಾರ್ಮಿಕೇತರ ಕೃತಿಗಳಲ್ಲಿ ಜನಪ್ರಿಯವಾಗಿದೆ. ಇದನ್ನು ಮೊದಲು ತಕ್ಷಶಿಲೆಯಲ್ಲಿ ವ್ಯಾಸರ ಶಿಷ್ಯರಾದ ವೈಶಂಪಾಯನ ಋಷಿ ಪಾಂಡವ ರಾಜಕುಮಾರ ಅರ್ಜುನನ ಮರಿಮೊಮ್ಮಗನಾಗಿದ್ದ ರಾಜ ಜನಮೇಜಯನಿಗೆ ಹೇಳುತ್ತಾರೆ.

ಮಹಾಭಾರತ 'ಜಯ' ಎಂಬ ಗ್ರಂಥದಿಂದ ನಿಷ್ಪನ್ನವಾಗಿದ್ದೆಂದು ಕೆಲವರ ಪ್ರತೀತಿ. ಇದರಲ್ಲಿ ಉಲ್ಲೇಖಿಸಿರುವ ಘಟನೆಗಳ ನಿಜವಾದ ಕಾಲ ಸರಿಯಾಗಿ ತಿಳಿದಿಲ್ಲ. ಮಹಾಭಾರತದಲ್ಲಿ ಕಂಡು ಬರುವ ಘಟನೆಗಳು ನಿಜವಾದ ಘಟನೆಗಳನ್ನು ಆಧರಿಸಿ ಬರೆದದ್ದೋ ಅಲ್ಲವೋ ಎಂಬುದು ಕೆಲವರಲ್ಲಿ ಚರ್ಚಾಸ್ಪದ ವಿಷಯ. ಮ್ಯಾಕ್ಸ್ ಮುಲ್ಲರ್ ಪ್ರಕಾರ ಈ ಘಟನೆಗಳು ನಡೆದ ಸಂದರ್ಭ ಸುಮಾರು ಕ್ರಿ.ಪೂ.೧೪೦೦. ಇನ್ನು ಮಹಾಭಾರತದ ಘಟನೆಗಳನ್ನು ಅವಲೋಕಿಸಿ ಭಾರತೀಯ ಪಂಚಾಂಗ ರೀತ್ಯ ಕಾಲನಿರ್ಣಯ ಮಾಡಿದ ಹಲವು ವಿದ್ವಾಂಸರ ಪ್ರಕಾರ ಅದರಲ್ಲಿ ಉಲ್ಲೇಖ ಮಾಡಲಾಗಿರುವ ಅಂತರಿಕ್ಷ ಚಟುವಟಿಕೆಗಳು (ಗ್ರಹಣ ಇತ್ಯಾದಿ) ಸುಮಾರು ಕ್ರಿ.ಪೂ.೩೧೦೦ಕ್ಕೆ ಹೋಲುತ್ತವೆ.

ಐತಿಹಾಸಿಕ ಉಲ್ಲೇಖಗಳು

ಭಾರತ ಮತ್ತು ಸಂಯುಕ್ತ ಮಹಾಭಾರತದ ಆರಂಭಿಕ ಉಲ್ಲೇಖಗಳು ಪಾಣಿನಿಯ (ಎಫ್‌ಎಲ್‌. ೪ ನೇ ಶತಮಾನ BCE) ಮತ್ತು ಅಶ್ವಲಾಯನ ಗೃಹ್ಯಸೂತ್ರ (೩.೪) ದ ಅಷ್ಟಾಧ್ಯಾಯಿಗೆ (ಸೂತ್ರ ೬.೨.೩೮) ಸೇರಿದೆ. ಇದರರ್ಥ ಭಾರತ ಎಂದು ಕರೆಯಲ್ಪಡುವ ೨೪೦೦೦ ಶ್ಲೋಕಗಳು, ಹಾಗೆಯೇ ವಿಸ್ತೃತ ಮಹಾಭಾರತದ ಆರಂಭಿಕ ಆವೃತ್ತಿಯನ್ನು ಕ್ರಿ ಪೂ ೪ನೇ ಶತಮಾನದಿಂದ ರಚಿಸಲಾಗಿದೆ. ಆದಾಗ್ಯೂ, ಪಾಣಿನಿ ಮಹಾಕಾವ್ಯವನ್ನು ಉಲ್ಲೇಖಿಸಿದ್ದಾರೆಯೇ ಎಂಬುದು ಖಚಿತವಾಗಿಲ್ಲ. ಏಕೆಂದರೆ ಭಾರತವನ್ನು ಇತರ ವಿಷಯಗಳನ್ನು ವಿವರಿಸಲು ಬಳಸಲಾಗಿದೆ. ಆಲ್ಬ್ರೆಕ್ಟ್ ವೆಬರ್ ಭರತರ ಋಗ್ವೇದ ಬುಡಕಟ್ಟಿನ ಬಗ್ಗೆ ಉಲ್ಲೇಖಿಸುತ್ತಾನೆ. ಅಲ್ಲಿ ಒಬ್ಬ ಮಹಾನ್ ವ್ಯಕ್ತಿಯನ್ನು ಮಹಾ-ಭಾರತ ಎಂದು ಗೊತ್ತುಪಡಿಸಲಾಗಿದೆ. ಆದಾಗ್ಯೂ, ಪಾಣಿನಿಯು ಮಹಾಭಾರತದಲ್ಲಿ ಪಾತ್ರವಹಿಸುವ ಪಾತ್ರಗಳನ್ನು ಉಲ್ಲೇಖಿಸಿದಂತೆ, ಮಹಾಕಾವ್ಯದ ಕೆಲವು ಭಾಗಗಳು ಅವನ ದಿನದಲ್ಲಿ ಈಗಾಗಲೇ ತಿಳಿದಿರಬಹುದು. ಇನ್ನೊಂದು ಅಂಶವೆಂದರೆ ಪಾಣಿನಿಯು ಮಹಾಭಾರತದ ಉಚ್ಚಾರಣೆಯನ್ನು ನಿರ್ಧರಿಸಿದನು. ಆದಾಗ್ಯೂ, ಮಹಾಭಾರತವನ್ನು ವೈದಿಕ ಉಚ್ಚಾರಣೆಯಲ್ಲಿ ಪಠಿಸಲಾಗಲಿಲ್ಲ.

ಮಹಾಭಾರತದೊಳಗಿನ ಹಲವಾರು ಕಥೆಗಳು ಶಾಸ್ತ್ರೀಯ ಸಂಸ್ಕೃತ ಸಾಹಿತ್ಯದಲ್ಲಿ ತಮ್ಮದೇ ಆದ ಪ್ರತ್ಯೇಕ ಗುರುತನ್ನು ಪಡೆದುಕೊಂಡಿವೆ. ಉದಾಹರಣೆಗೆ, ಪ್ರಖ್ಯಾತ ಸಂಸ್ಕೃತ ಕವಿ ಕಾಳಿದಾಸನ (c. 400 CE) ಅಭಿಜ್ಞಾನಶಾಕುಂತಲ, ಗುಪ್ತ ರಾಜವಂಶದ ಯುಗದಲ್ಲಿ ವಾಸಿಸುತ್ತಿದ್ದರು ಎಂದು ನಂಬಲಾಗಿದೆ. ಇದು ಮಹಾಭಾರತದ ಪೂರ್ವಭಾವಿ ಕಥೆಯನ್ನು ಆಧರಿಸಿದೆ. ಊರುಭಂಗ, ಕಾಳಿದಾಸನಿಗಿಂತ ಮೊದಲು ಬದುಕಿದ್ದನೆಂದು ನಂಬಲಾದ ಭಾಸ ಬರೆದ ಸಂಸ್ಕೃತ ನಾಟಕ, ಭೀಮನಿಂದ ತೊಡೆಗಳನ್ನು ಸೀಳುವ ಮೂಲಕ ದುರ್ಯೋಧನನ ವಧೆಯನ್ನು ಆಧರಿಸಿದೆ.

೧೮ ಪರ್ವಗಳು ಅಥವಾ ಪುಸ್ತಕಗಳು

ಮಹಾಭಾರತವು ಈ ಕೆಳಗಿನ ಸ್ತೋತ್ರದೊಂದಿಗೆ ಪ್ರಾರಂಭವಾಗುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ವಾಸ್ತವವಾಗಿ ಪ್ರತಿ ಪರ್ವದ ಆರಂಭದಲ್ಲಿ ಈ ಪ್ರಶಂಸೆಯನ್ನು ಮಾಡಲಾಗಿದೆ:

ನಾರಾಯಣಂ ನಮಸ್ಕೃತ್ಯ ನರಂ ಚೈವ ನರೋತ್ತಮಮ್

ದೇವೀಂ ಸರಸ್ವತೀಂ ಚೈವ ತತೋ ಜಯಮುದೀರಯೇತ್ - ವ್ಯಾಸ, ಮಹಾಭಾರತ

"ಓಂ! ಅತ್ಯಂತ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಪುರುಷನಾದ ನಾರಾಯಣ ಮತ್ತು ನರ (ಅರ್ಜುನ) ಮತ್ತು ಸರಸ್ವತಿ ದೇವಿಗೆ ನಮಸ್ಕರಿಸಿ ಅನಂತರ ಜಯವನ್ನು ಉಚ್ಚರಿಸಬೇಕು."

ನರ-ನಾರಾಯಣರು ಶ್ರೀ ವಿಷ್ಣುವಿನ ಭಾಗವಾಗಿದ್ದ ಇಬ್ಬರು ಪ್ರಾಚೀನ ಋಷಿಗಳು. ನರನು ಅರ್ಜುನನ ಹಿಂದಿನ ಜನ್ಮ ಮತ್ತು ನಾರಾಯಣನ ಸ್ನೇಹಿತ. ಆದರೆ ನಾರಾಯಣನು ಶ್ರೀ ವಿಷ್ಣುವಿನ ಅವತಾರ ಮತ್ತು ಹೀಗೆ ಶ್ರೀ ಕೃಷ್ಣನ ಹಿಂದಿನ ಜನ್ಮ.

೧೮ ಪರ್ವಗಳ ವಿಭಾಗವು ಈ ಕೆಳಗಿನಂತಿದೆ:

ಪರ್ವ	ಶೀರ್ಷಿಕೆ	ಉಪಪರ್ವಗಳು	ಪರಿವಿಡಿ
೧	ಆದಿ ಪರ್ವ (ದಿ ಬುಕ್ ಆಫ್ ದಿ ಬಿಗಿನಿಂಗ್)	೧-೧೯	ಸೌತಿ ಅವರು ನೈಮಿಶಾರಣ್ಯದಲ್ಲಿ ನೆರೆದಿದ್ದ ಋಷಿಗಳಿಗೆ, ಪಠಿಸಿದ ನಂತರ ಹೇಗೆ ಮಹಾಭಾರತವನ್ನು ವಿವರಿಸಲಾಯಿತು [[[ತಕ್ಷಶಿಲಾ]]] Error: {{Transliteration}}: transliteration text not Latin script (pos 3) (help) ನಲ್ಲಿ ವೈಸಂಪಾಯನ ಜನಮೇಜಯ. ಭಾರತ ಮತ್ತು ಭೃಗು ಜನಾಂಗಗಳ ಇತಿಹಾಸ ಮತ್ತು ವಂಶಾವಳಿಯನ್ನು ನೆನಪಿಸಿಕೊಳ್ಳಲಾಗುತ್ತದೆ, ಕುರು ರಾಜಕುಮಾರರ ಜನನ ಮತ್ತು ಆರಂಭಿಕ ಜೀವನ. (ಆದಿ ಎಂದರೆ ಮೊದಲು). ಆದಿ ಪರ್ವವು ಪಾಂಡವರ ಜನನ, ಬಾಲ್ಯ, ಶಿಕ್ಷಣ, ಮದುವೆ, ಪಿತೂರಿಯ ಹೋರಾಟಗಳು ಮತ್ತು ಅದ್ಭುತ ಸಾಧನೆಗಳನ್ನು ವಿವರಿಸುತ್ತದೆ.
೨	ಸಭಾ ಪರ್ವ (ದಿ ಬುಕ್ ಆಫ್ ದಿ ಅಸೆಂಬ್ಲಿ ಹಾಲ್)	೨೦-೨೮	ಮಾಯಾ ದಾನವ ಇಂದ್ರಪ್ರಸ್ಥ ಅರಮನೆ ಮತ್ತು ನ್ಯಾಯಾಲಯವನ್ನು (ಸಭಾ) ನಿರ್ಮಿಸುತ್ತಾನೆ. ಸಭಾ ಪರ್ವವು ತನ್ನ ಸಹೋದರರ ಸಹಾಯದಿಂದ ಮಾಡಿದ ಅದ್ಭುತವಾದ ಯುಧಿಷ್ಠಿರ ರಾಜಸೂಯ ಯಜ್ಞವನ್ನು ಮತ್ತು ಯುಧಿಷ್ಠಿರ ಶಕ್ರಪ್ರಸ್ಥ/ಇಂದ್ರಪ್ರಸ್ಥ ನಲ್ಲಿನ ಆಳ್ವಿಕೆಯನ್ನು ಮತ್ತು ಜೊತೆಗೆ ಪಿತೂರಿಯಿಂದ ಉಂಟಾದ ಅವಮಾನ ಮತ್ತು ಮೋಸವನ್ನು ವಿವರಿಸುತ್ತದೆ.
೩	ವನ ಪರ್ವ ಹಾಗೂ ಅರಣ್ಯಕ-ಪರ್ವ, ಅರಣ್ಯ-ಪರ್ವ (ಅರಣ್ಯದ ಪುಸ್ತಕ)	೨೯-೪೪	ಅರಣ್ಯದಲ್ಲಿ ಹನ್ನೆರಡು ವರ್ಷಗಳ ಗಡಿಪಾರು (ಅರಣ್ಯ). ಇಡೀ ಪರ್ವವು ಅವರ ಹೋರಾಟ ಮತ್ತು ಬಲದ ಬಲವರ್ಧನೆಯನ್ನು ವಿವರಿಸುತ್ತದೆ.
೪	ವಿರಾಟ ಪರ್ವ (ದಿ ಬುಕ್ ಆಫ್ ವಿರಾಟ)	೪೫-೪೮	ವಿರಾಟ ಆಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿ ಅಜ್ಞಾತವಾಗಿ ಕಳೆದ ವರ್ಷ. ಒಬ್ಬನೇ ಯೋಧ (ಅರ್ಜುನ) ಕರ್ಣ, ಭೀಷ್ಮ, ದ್ರೋಣ, ಅಶ್ವತ್ಥಾಮ, ಇತ್ಯಾದಿ ಸೇರಿದಂತೆ ಇಡೀ ಕುರು ಸೈನ್ಯವನ್ನು ಸೋಲಿಸಿದನು ಮತ್ತು ದನಗಳನ್ನು ಮರಳಿ ಪಡೆದನು. ವಿರಾಟ ರಾಜ.
೫	ಉದ್ಯೋಗ ಪರ್ವ (ಪ್ರಯತ್ನದ ಪುಸ್ತಕ)	೪೯-೫೯	ಯುದ್ಧದ ಸಿದ್ಧತೆಗಳು ಮತ್ತು ಕೌರವ ಮತ್ತು ಪಾಂಡವರ ನಡುವೆ ಶಾಂತಿಯನ್ನು ತರುವ ಪ್ರಯತ್ನಗಳು ಅಂತಿಮವಾಗಿ ವಿಫಲವಾಗುತ್ತವೆ (ಉದ್ಯೋಗ ಎಂದರೆ ಪ್ರಯತ್ನ ಅಥವಾ ಕೆಲಸ).
೬	ಭೀಷ್ಮ ಪರ್ವ (ಭೀಷ್ಮನ ಪುಸ್ತಕ)	೬೦–೬೪	ಮಹಾ ಯುದ್ಧದ ಮೊದಲ ಭಾಗ, ಭೀಷ್ಮ ಕೌರವರಿಗೆ ಸೇನಾಪತಿಯಾಗಿ ಮತ್ತು ಅವನು ಬಾಣಗಳ ಹಾಸಿಗೆಯ ಮೇಲೆ ಬೀಳುತ್ತಾನೆ. ಭೀಷ್ಮ ಪರ್ವದ ಪ್ರಮುಖ ಅಂಶವೆಂದರೆ ಭಗವದ್ಗೀತೆ ಕೃಷ್ಣ ನಿಂದ ಅರ್ಜುನ ಗೆ ನಿರೂಪಿಸಲಾಗಿದೆ.(೨೫-೪೨ ಅಧ್ಯಾಯಗಳಲ್ಲಿ ಭಗವದ್ಗೀತೆ ಅನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿದೆ.)
೭	ದ್ರೋಣ ಪರ್ವ (ದ್ರೋಣರ ಪುಸ್ತಕ)	೬೫–೭೨	ದ್ರೋಣ ಸೇನಾಪತಿ ಆಗಿ ಯುದ್ಧವು ಮುಂದುವರಿಯುತ್ತದೆ. ಇದು ಯುದ್ಧದ ಪ್ರಮುಖ ಪುಸ್ತಕವಾಗಿದೆ. ಈ ಪುಸ್ತಕದ ಅಂತ್ಯದ ವೇಳೆಗೆ ಎರಡೂ ಕಡೆಯ ಹೆಚ್ಚಿನ ಮಹಾನ್ ಯೋಧರು ಸತ್ತಿದ್ದಾರೆ.
೮	ಕರ್ಣ ಪರ್ವ (ಕರ್ಣನ ಪುಸ್ತಕ)	೭೩	ಕೌರವ ಪಡೆಗಳ ಸೇನಾಪತಿ ಆಗಿ ಕರ್ಣ ಜೊತೆಗಿನ ಯುದ್ಧದ ಮುಂದುವರಿಕೆ.
೯	ಶಲ್ಯ ಪರ್ವ (ಶಲ್ಯ ಪುಸ್ತಕ)	೭೪–೭೭	ಯುದ್ಧದ ಕೊನೆಯ ದಿನ, ಶಲ್ಯ ಸೇನಾಪತಿ ಆಗಿ ಸರಸ್ವತಿ ನದಿಯ ದಂಡೆಗೆ ಬಲರಾಮನ ತೀರ್ಥಯಾತ್ರೆ ಮತ್ತು ಭೀಮ ಮತ್ತು ದುರ್ಯೋಧನರ ನಡುವಿನ ಗದೆ ಯುದ್ಧವು ಯುದ್ಧವನ್ನು ಕೊನೆಗೊಳಿಸುತ್ತದೆ, ಏಕೆಂದರೆ ಭೀಮನು ದುರ್ಯೋಧನನನ್ನು ಗದೆಯಿಂದ ತೊಡೆಯ ಮೇಲೆ ಹೊಡೆದು ಕೊಲ್ಲುತ್ತಾನೆ.
೧೦	ಸೌಪ್ತಿಕಾ ಪರ್ವ (ದಿ ಬುಕ್ ಆಫ್ ದಿ ಸ್ಲೀಪಿಂಗ್ ವಾರಿಯರ್ಸ್)	೭೮-೮೦	ಅಶ್ವಥಾಮ, ಕೃಪ ಮತ್ತು ಕೃತವರ್ಮರು ಉಳಿದ ಪಾಂಡವ ಸೇನೆಯನ್ನು ತಮ್ಮ ನಿದ್ರೆಯಲ್ಲಿ ಕೊಲ್ಲುತ್ತಾರೆ. ಪಾಂಡವರ ಕಡೆಯಲ್ಲಿ ಏಳು ಯೋಧರು ಮತ್ತು ಕೌರವರ ಕಡೆ ಮೂವರು ಮಾತ್ರ ಉಳಿದಿದ್ದಾರೆ.
೧೧	ಸ್ತ್ರೀ ಪರ್ವ (ಮಹಿಳೆಯರ ಪುಸ್ತಕ)	೮೧-೮೫	ಗಾಂಧಾರಿ ಮತ್ತು ಕೌರವರು ಮತ್ತು ಪಾಂಡವರ ಮಹಿಳೆಯರು (ಸ್ತ್ರೀ) ಸತ್ತವರ ಬಗ್ಗೆ ದುಃಖಿಸುತ್ತಾರೆ ಮತ್ತು ಗಾಂಧಾರಿಯು ಕೌರವರ ಬೃಹತ್ ವಿನಾಶ ಮತ್ತು ಸಂಹಾರಕ್ಕಾಗಿ ಕೃಷ್ಣ ಶಪಿಸುತ್ತಾಳೆ.
೧೨	ಶಾಂತಿ ಪರ್ವ (ಶಾಂತಿಯ ಪುಸ್ತಕ)	೮೬-೮೮	ಹಸ್ತಿನಾಪುರದ ರಾಜನಾಗಿ ಯುಧಿಷ್ಠಿರ ಪಟ್ಟಾಭಿಷೇಕ, ಮತ್ತು ಸಮಾಜ, ಅರ್ಥಶಾಸ್ತ್ರ ಮತ್ತು ರಾಜಕೀಯದ ಕುರಿತು ಹೊಸದಾಗಿ ಅಭಿಷೇಕಿಸಿದ ರಾಜನಿಗೆ ಭೀಷ್ಮ ರಿಂದ ಸೂಚನೆಗಳು. ಇದು ಮಹಾಭಾರತದ ಅತಿ ಉದ್ದದ ಪುಸ್ತಕ.
೧೩	ಅನುಶಾಸನ ಪರ್ವ (ಸೂಚನೆಗಳ ಪುಸ್ತಕ)	೮೯-೯೦	ಭೀಷ್ಮ ಅವರಿಂದ ಅಂತಿಮ ಸೂಚನೆಗಳು (ಅನುಶಾಸನ). ಈ ಪರ್ವ‍ವು ಭೀಷ್ಮನ ಕೊನೆಯ ದಿನ ಮತ್ತು ಮುಂಬರುವ ಚಕ್ರವರ್ತಿಗೆ ಯುಧಿಷ್ಠಿರ ಅವರ ಸಲಹೆ ಮತ್ತು ಬುದ್ಧಿವಂತಿಕೆಯನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿದೆ.
೧೪	ಅಶ್ವಮೇಧಿಕ ಪರ್ವ (ಕುದುರೆ ತ್ಯಾಗದ ಪುಸ್ತಕ)	೯೧-೯೨	ಯುಧಿಷ್ಠಿರನು ನಡೆಸಿದ ಅಶ್ವಮೇಧ (ಕುದುರೆ ಬಲಿ) ರಾಜಮನೆತನದ ಸಮಾರಂಭ. ಅರ್ಜುನನಿಂದ ವಿಶ್ವ ವಿಜಯ. ಅನುಗೀತವನ್ನು ಕೃಷ್ಣನು ಅರ್ಜುನನಿಗೆ ಹೇಳಿದನು.
೧೫	ಆಶ್ರಮವಾಸಿಕ ಪರ್ವ (ಹರ್ಮಿಟೇಜ್ ಪುಸ್ತಕ)	೯೩-೯೫	ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರ, ಗಾಂಧಾರಿ ಮತ್ತು ಕುಂತಿ ಹಿಮಾಲಯದ ಆಶ್ರಮದಲ್ಲಿ ವಾಸಿಸುತ್ತಿದ್ದಾಗ ಕಾಡಿನ ಬೆಂಕಿಯಲ್ಲಿ ಅಂತಿಮವಾಗಿ ಸಾವು. ವಿದುರನು ಅವರನ್ನು ಮುಂಚಿನಂತಾಗುತ್ತಾನೆ ಮತ್ತು ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರನ ಹರಾಜಿನ ಮೇರೆಗೆ ಸಂಜಯನು ಎತ್ತರದ ಹಿಮಾಲಯದಲ್ಲಿ ವಾಸಿಸಲು ಹೋಗುತ್ತಾನೆ.
೧೬	ಮೌಸಲಾ ಪರ್ವ (ಕ್ಲಬ್‌ಗಳ ಪುಸ್ತಕ)	೯೬	ಗಾಂಧಾರಿಯ ಶಾಪದ ಸಾಕಾರಗೊಳಿಸುವಿಕೆ, ಅಂದರೆ, ಯಾದವರ ಮಚ್ಚೆಗಳೊಂದಿಗೆ (ಮೌಸಲಾ) ನಡುವಿನ ಅಂತಃಕಲಹ ಮತ್ತು ಅಂತಿಮವಾಗಿ ಯಾದವರ ನಾಶ.
೧೭	ಮಹಾಪ್ರಸ್ಥಾನಿಕ ಪರ್ವ (ದಿ ಬುಕ್ ಆಫ್ ದಿ ಗ್ರೇಟ್ ಜರ್ನಿ)	೯೭	ಯುಧಿಷ್ಠಿರ, ಅವನ ಸಹೋದರರು ಮತ್ತು ಅವನ ಹೆಂಡತಿ ದ್ರೌಪದಿ ಇಡೀ ದೇಶದಾದ್ಯಂತ ಮಾಡಿದ ಮಹಾ ಪ್ರಯಾಣ ಮತ್ತು ಅಂತಿಮವಾಗಿ ಯುಧಿಷ್ಠಿರನನ್ನು ಹೊರತುಪಡಿಸಿ ಪ್ರತಿ ಪಾಂಡವನೂ ಬೀಳುವ ಮಹಾನ್ ಹಿಮಾಲಯದ ಆರೋಹಣ.
೧೮	ಸ್ವರ್ಗಾರೋಹಣ ಪರ್ವ (ಸ್ವರ್ಗಕ್ಕೆ ಏರುವ ಪುಸ್ತಕ)	೯೮	ಯುಧಿಷ್ಠಿರನ ಅಂತಿಮ ಪರೀಕ್ಷೆ ಮತ್ತು ಪಾಂಡವರ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕ ಜಗತ್ತಿಗೆ ಮರಳುವುದು (ಸ್ವರ್ಗ).
ಖಿಲಾ	ಹರಿವಂಶ ಪರ್ವ (ಹರಿಯ ವಂಶಾವಳಿಯ ಪುಸ್ತಕ)	೯೯-೧೦೦	ಇದು ೧೮ ಪುಸ್ತಕಗಳಿಗೆ ಒಂದು ಅನುಬಂಧವಾಗಿದೆ ಮತ್ತು ಕೃಷ್ಣನ ಜೀವನದ ಆ ಭಾಗಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿದೆ.

ಕಥಾವಸ್ತು

ಗೀತೋಪದೇಶ

ಮಹಾಭಾರತದ ಮುಖ್ಯವಾಗಿ ಚಂದ್ರವಂಶದ ರಾಜರುಗಳ ಕಥೆ. ಹಸ್ತಿನಾಪುರದ ಸಿಂಹಾಸನಕ್ಕಾಗಿ ಕುರುವಂಶ (ಚಂದ್ರ ವಂಶ)ದ ಸದಸ್ಯರ ನಡುವೆ ನಡೆಯುವ ಹೋರಾಟವನ್ನು ಕುರಿತದ್ದು ಎಂದು ಹಲವರ ಅಭಿಮತವಾದರೂ ಈ ಹೋರಾಟದ ಕಥೆ ಕುರುಕ್ಷೇತ್ರ ಎನಿಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತದೆ. ಹಸ್ತಿನಾಪುರದ ಸಿಂಹಾಸನಕ್ಕಾಗಿ ಪಾಂಡವರು ಮತ್ತು ಕೌರವರ ನಡುವೆ ನಡೆಯುವ ಈ ಹೋರಾಟ ಕುರುಕ್ಷೇತ್ರದಲ್ಲಿ ನಡೆಯುವ ಹದಿನೆಂಟು ದಿನದ ಕುರುಕ್ಷೇತ್ರ ಯುದ್ದ ನಿರ್ಧಾರವಾಗುತ್ತದೆ. ಮಹಾಭಾರತದ ಕಥೆ ಶಂತ ಮಹಾರಾಜನ ಕಥೆಯಿಂದ ಆರಂಭವಾಗಿ, ಕೃಷ್ಣನ ಅವಸಾನ, ಪಾಂಡವರ ಸ್ವರ್ಗಾರೋಹಣದೊಂದಿಗೆ ಕೊನೆಗೊಳ್ಳುತ್ತದೆ. ಮಹಾಭಾರತದ ಉದ್ದಕ್ಕೂ ಬರುವ ಪಾತ್ರಗಳು ಭಾರತೀಯ ಸಂಸ್ಕೃತಿಯಲ್ಲಿ ಅಚ್ಚೊತ್ತಿರುವ ಪಾತ್ರಗಳು. ಮುಖ್ಯ ಕಥೆಯಲ್ಲದೆ, ಮಹಾಭಾರತದಲ್ಲಿ ಅನೇಕ ಉಪಕಥೆ ಗಳುಂಟು. ಹಾಗೆಯೇ ಭಗವದ್ಗೀತೆಯಂಥ ಸ್ವತಂತ್ರವಾಗಿ ನಿಲ್ಲಬಲ್ಲಂಥ ಗ್ರಂಥಗಳೂ ಮಹಾಭಾರತದ ಭಾಗಗಳಾಗಿ ಭೀಷ್ಮ ಪರ್ವದಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬರುತ್ತವೆ. ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ದೃಷ್ಟಿಯಿಂದ, ಮಹಾಭಾರತದಲ್ಲಿ ಹದಿನೆಂಟು ಪರ್ವಗಳಿವೆ.

ಸಾರಾಂಶ

ಕೃತಿಯ ಮುಖ್ಯ ಕಥೆಯು ಕುರು ವಂಶದ ಆಳ್ವಿಕೆಯ ರಾಜ್ಯವಾದ ಹಸ್ತಿನಾಪುರದ ಸಿಂಹಾಸನಕ್ಕಾಗಿ ರಾಜವಂಶದ ಹೋರಾಟವಾಗಿದೆ. ಹೋರಾಟದಲ್ಲಿ ಭಾಗವಹಿಸುವ ಕುಟುಂಬದ ಎರಡು ಮೇಲಾಧಾರ ಶಾಖೆಗಳೆಂದರೆ ಕೌರವ ಮತ್ತು ಪಾಂಡವ. ಕೌರವರು ಕುಟುಂಬದ ಹಿರಿಯ ಶಾಖೆಯಾಗಿದ್ದರೂ, ಹಿರಿಯ ಕೌರವ ದುರ್ಯೋಧನ, ಹಿರಿಯ ಪಾಂಡವ ಯುಧಿಷ್ಠಿರನಿಗಿಂತ ಕಿರಿಯ. ದುರ್ಯೋಧನ ಮತ್ತು ಯುಧಿಷ್ಠಿರ ಇಬ್ಬರೂ ಸಿಂಹಾಸನವನ್ನು ಆನುವಂಶಿಕವಾಗಿ ಪಡೆಯುವ ಸಾಲಿನಲ್ಲಿ ಮೊದಲಿಗರು ಎಂದು ಹೇಳಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಾರೆ.

ಈ ಹೋರಾಟವು ಕುರುಕ್ಷೇತ್ರದ ಮಹಾ ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ಕೊನೆಗೊಳ್ಳುತ್ತದೆ, ಇದರಲ್ಲಿ ಪಾಂಡವರು ಅಂತಿಮವಾಗಿ ವಿಜಯಶಾಲಿಯಾಗುತ್ತಾರೆ. ಕದನವು ರಕ್ತಸಂಬಂಧ ಮತ್ತು ಸ್ನೇಹದ ಸಂಕೀರ್ಣ ಘರ್ಷಣೆಗಳನ್ನು ಉಂಟುಮಾಡುತ್ತದೆ, ಕುಟುಂಬದ ನಿಷ್ಠೆಯ ನಿದರ್ಶನಗಳು ಮತ್ತು ಕರ್ತವ್ಯವು ಸರಿಯಾದದ್ದಕ್ಕಿಂತ ಆದ್ಯತೆಯನ್ನು ತೆಗೆದುಕೊಳ್ಳುತ್ತದೆ, ಜೊತೆಗೆ ಸಂಭಾಷಣೆಯನ್ನು ಉಂಟುಮಾಡುತ್ತದೆ.

ಮಹಾಭಾರತವು ಕೃಷ್ಣನ ಮರಣದೊಂದಿಗೆ ಕೊನೆಗೊಳ್ಳುತ್ತದೆ, ಮತ್ತು ಅವನ ರಾಜವಂಶದ ನಂತರದ ಅಂತ್ಯ ಮತ್ತು ಪಾಂಡವ ಸಹೋದರರು ಸ್ವರ್ಗಕ್ಕೆ ಏರಿದರು. ಇದು ಮಾನವಕುಲದ ನಾಲ್ಕನೇ ಮತ್ತು ಅಂತಿಮ ಯುಗವಾದ ಕಲಿಯುಗದ ಹಿಂದೂ ಯುಗದ ಆರಂಭವನ್ನು ಸಹ ಗುರುತಿಸುತ್ತದೆ.

ಮುಖ್ಯ ಪಾತ್ರಗಳು

• ಭೀಷ್ಮ : ಭೀಷ್ಮ ಮಹಾಭಾರತದಲ್ಲಿ ಒಂದು ಪ್ರಮುಖ ಪಾತ್ರ. ಈತ ಶಾಂತನು ಮತ್ತು ಗಂಗೆಯರ ಪುತ್ರ. ಶಾಂತನು ಚಕ್ರವರ್ತಿಗೆ ಗಂಗೆಯಲ್ಲಿ ಜನಿಸಿದ ಎಂಟು ಪುತ್ರರಲ್ಲಿ ಕೊನೆಯವ. ದೇವವ್ರತ/ಸತ್ಯವ್ರತ ಈತನ ಮೊದಲ ಹೆಸರು. ಅಷ್ಟವಸುಗಳಲ್ಲೊಬ್ಬನಾದ ಇವನು ವಸಿಷ್ಠ ಮುನಿಯ ಶಾಪದಿಂದ ಭೂಮಿಯಲ್ಲಿ ಅವತರಿಸುತ್ತಾನೆ. ಈತನು ಶಾಸ್ತ್ರಜ್ಞಾನವನ್ನು ದೇವರ್ಷಿ ಬೃಹಸ್ಪತಿಯಿಂದಲೂ, ಶಸ್ತ್ರ ವಿದ್ಯೆಗಳನ್ನು ಋಷಿ ಭಾರದ್ವಾಜ, ಪರಶುರಾಮರಿಂದಲೂ ಕಲಿತನು. ತನ್ನ ತಂದೆ ಶಂತನುವಿನ ಸುಖಕ್ಕೋಸ್ಕರ ಆಜೀವನ ಬ್ರಹ್ಮಚರ್ಯ ಪಾಲಿಸುವ ಪ್ರತಿಜ್ಞೆ ಮಾಡುತ್ತಾನೆ.

• ಪಾಂಡವರು: ಪಾಂಡವರು ಪಾಂಡು ಹಾಗೂ ಕುಂತಿಯ ಮಕ್ಕಳು. ಋಷಿಯ ಶಾಪದಿಂದ ಮಕ್ಕಳನ್ನು ಪಾಂಡು ಪಡೆಯಲಾಗದಿದ್ದರೂ, ಕುಂತಿಗೆ ದೊರೆತಿದ್ದ ದೂರ್ವಾಸ ಮುನಿಯ ವರವನ್ನು ಉಪಯೋಗಿಸಿ ಕುಂತಿ ಮತ್ತು ಮಾದ್ರಿ ಪಾಂಡವರನ್ನು ಮಕ್ಕಳಾಗಿ ಪಡೆಯುತ್ತಾರೆ. ಐವರು ಪಾಂಡವರು: ಕುಂತಿ ಯಲ್ಲಿ ಯುಧಿಷ್ಠಿರ(ಯಮನಿಂದ), ಭೀಮ (ವಾಯುವಿನಿಂದ), ಅರ್ಜುನ (ಇಂದ್ರನಿಂದ), ಮಾದ್ರಿಯಲ್ಲಿ ನಕುಲ ಮತ್ತು ಸಹದೇವ (ಅಶ್ವಿನಿ ದೇವತೆಗಳಿಂದ) ಜನಿಸಿದವರು. ಮಹಾಭಾರತದ ಯುದ್ಧ ಪಾಂಡವರು ಮತ್ತು ಅವರ ದಾಯಾದಿಗಳಾದ ಕೌರವರ ನಡುವೆ ನಡೆಯುತ್ತದೆ.

• ದ್ರೌಪದಿ:ಭಾರತೀಯ ಸಾಹಿತ್ಯದ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಸ್ತ್ರೀಪಾತ್ರಗಳಲ್ಲಿ ದ್ರೌಪದಿಯ ಪಾತ್ರವೂ ಒಂದು. ಪಾಂಚಾಲ ರಾಜ ದ್ರುಪದನ ಅಗ್ನಿಪುತ್ರಿ. ದ್ರುಷ್ಟ್ಯದ್ಯುಮ್ನನ ತಂಗಿ. ದ್ರೌಪದಿಯು ಐವರೂ ಪಾಂಡವರ ಪತ್ನಿ. ಮಹಾಭಾರತದ ಅತ್ಯಂತ ಸಂಕೀರ್ಣವಾದ ಪಾತ್ರಗಳಲ್ಲಿ ದ್ರೌಪದಿಯ ಪಾತ್ರ ಒಂದು.

• ಕೌರವರು: ಕೌರವರು ಪಾಂಡುವಿನ ಅಣ್ಣ ಧೃತರಾಷ್ಟ್ರನ ಮಕ್ಕಳು (ಗಾಂಧಾರಿಯಿಂದ); ಒಟ್ಟು ನೂರು ಕೌರವರು - ಇವರಲ್ಲಿ ಹಿರಿಯರು ದುರ್ಯೋಧನ ಮತ್ತು ದುಶ್ಯಾಸನ. ಕೊನೆಯವಳು ದುಶ್ಯೀಲೆ.

• ಕರ್ಣ: ಕರ್ಣನ ಪಾತ್ರ ಮಹಾಭಾರತದ ದುರಂತ ಪಾತ್ರಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದು. ಮದುವೆಗೆ ಮೊದಲು ಸೂರ್ಯನಿಂದ ಕುಂತಿಯ ಮಗನಾಗಿ ಹುಟ್ಟುವ ಕರ್ಣನನ್ನು ಕುಂತಿ ನದಿಯಲ್ಲಿ ತೇಲಿ ಬಿಡುತ್ತಾಳೆ. ಸೂತನೊಬ್ಬನ ಮನೆಯಲ್ಲಿ ಬೆಳೆಯುವ ಕರ್ಣ ಪರಶುರಾಮನಿಂದ ಶಿಕ್ಷಣವನ್ನು ಪಡೆದರೂ ಶಾಪವನ್ನು ಪಡೆಯುತ್ತಾನೆ. ಕರ್ಣನು ದುರ್ಯೋಧನ ಆಪ್ತ ಗೆಳೆಯ. ಅಂಗದ ರಾಜ್ಯದ ದೊರೆ. ಕೊನೆಗೆ ಮಹಾಭಾರತ ಯುದ್ಧದ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಪರಶುರಾಮನ ಶಾಪದ ಕಾರಣ, ತನ್ನ ವಿದ್ಯೆ ಮರೆತುಹೋಗಿ ರಥ ಮಣ್ಣಿನಲ್ಲಿ ಹೂತಿದ್ದಾಗ ಅರ್ಜುನನ ಬಾಣದಿಂದ ಸಾಯುತ್ತಾನೆ.

ಉಪಕಥೆಗಳು ಮತ್ತು ಗ್ರಂಥಗಳು

• ಮಹಾಭಾರತದ ಭಾಗವಾದ ಹಲವು ಪ್ರಮುಖ ಕಥೆಗಳು/ಗ್ರಂಥಗಳು:-

• ಭಗವದ್ಗೀತೆ (ಭೀಷ್ಮಪರ್ವ): ಹಿಂದೂ ಧರ್ಮ ಮತ್ತು ತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರದ ಮುಖ್ಯ ಪಠ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾದ ಭಗವದ್ಗೀತೆ ಹಿಂದೂ ಚಿಂತನೆ ಮತ್ತು ವೈದಿಕ, ಅಧ್ಯಾತ್ಮಿಕ, ಯೋಗಿಕ ಹಾಗೂ ತಾಂತ್ರಿಕ ತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರಗಳ ಒಟ್ಟು ಸಮಾಗಮವೆನ್ನಬಹುದು.

• ನಾಲ್ಕು ಯೋಗಮಾರ್ಗಗಳಾದ ಭಕ್ತಿ, ಜ್ಞಾನ, ಧ್ಯಾನ ಮತ್ತು ಕರ್ಮ(ನೋಡಿ:ಭಗವದ್ಗೀತಾ ತಾತ್ಪರ್ಯ)ಮಾರ್ಗಗಳನ್ನು ಶ್ರೀ ಕೃಷ್ಣ ಅರ್ಜುನನಿಗೆ ತಿಳಿಸುತ್ತಾನೆ.

• ದಮಯಂತಿ (ಅರಣ್ಯಕಪರ್ವ): ನಳ ಮತ್ತು ದಮಯಂತಿಯರ ಕಥೆ ಮಹಾಭಾರತದ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಉಪಕಥೆಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದು. ಸ್ವಯಂವರದಲ್ಲಿ ಇಂದ್ರ, ವರುಣ ಮೊದಲಾದವರನ್ನು ಕಡೆಗಣಿಸಿ ದಮಯಂತಿ ನಳನನ್ನೇ ಮದುವೆಯಾಗುತ್ತಾಳೆ. ಜೂಜಾಡಿ ಎಲ್ಲವನ್ನೂ ನಳ ಕಳೆದುಕೊಂಡ ನಂತರ ಕಾಡಿನಲ್ಲಿ ಇರಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ. ದಮಯಂತಿ ತನ್ನ ತಂದೆಯ ಮನೆಗೆ ಹೋಗಲೆಂದು ಅವಳನ್ನು ಬಿಟ್ಟು ಓಡಿ ಹೋಗುವ ನಳ ಅಡಿಗೆ ಭಟ್ಟ ಮತ್ತು ಕುದುರೆ ತರಬೇತುಗಾರನಾಗಿ ರಾಜನೊಬ್ಬನ ಹತ್ತಿರ ಕೆಲಸಕ್ಕೆ ಸೇರಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಾನೆ. ಇದರ ಅನುಮಾನ ಬಂದ ದಮಯಂತಿ ಈ ರಾಜನನ್ನು ಇನ್ನೊಂದು ಸ್ವಯಂವರಕ್ಕೆ ಕರೆಸಿ ಅಡಿಗೆಯ ರುಚಿಯಿಂದ ನಳನನ್ನು ಗುರುತು ಹಿಡಿಯುತ್ತಾಳೆ. ನಳ ಮತ್ತೆ ತನ್ನ ಆಸ್ತಿಯೆಲ್ಲವನ್ನೂ ಗೆದ್ದ ನಂತರ ಕಥೆ ಮುಗಿಯುತ್ತದೆ.

• ಕೃಷ್ಣಾವತಾರ: ಕೃಷ್ಣನ ಸಂಪೂರ್ಣ ಕಥೆ "ಕೃಷ್ಣಾವತಾರ" ಪುರಾಣದಲ್ಲಿ ಮೂಡಿ ಬಂದಿದೆ. ಇದೇ ಕಥೆ ಮಹಾಭಾರತದ ಉದ್ದಕ್ಕೂ ನೇಯಲ್ಪಟ್ಟಿದೆ.

• ಋಷ್ಯಶೃಂಗ (ಅರಣ್ಯಕಪರ್ವ): ಋಷ್ಯಶೃಂಗ ಋಷಿ, ಪೌರಾಣಿಕವಾಗಿ ವಿಭಾಂಡಕ ಋಷಿಯ ಮಗ. ರೋಮಪಾದ ರಾಜ್ಯದಲ್ಲಿ ಕ್ಷಾಮ ಬಂದಾಗ ಋಷ್ಯಶೃಂಗನೇ ಮಳೆಯನ್ನು ಅಲ್ಲಿಗೆ ತಂದನಂತೆ. ಇಂದಿನ ಕರ್ನಾಟಕ ರಾಜ್ಯದ ಶೃಂಗೇರಿಯ ಮೊದಲ ಹೆಸರು "ಋಷ್ಯಶೃಂಗ ಗಿರಿ" ಆಗಿತ್ತೆಂದು ಹೇಳುತ್ತಾರೆ.

• (ಅನುಶಾಸನಪರ್ವ): ವಿಷ್ಣು ಸಹಸ್ರನಾಮ ವಿಷ್ಣುವಿನ ೧,೦೦೦ ಹೆಸರುಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡ ಸ್ತೋತ್ರ. ಇದು ಮಹಾಭಾರತದ ಅನುಶಾಸನ ಪರ್ವದ ೧೪೯ ನೆ ಅಧ್ಯಾಯದಲ್ಲಿ ಕಂಡು ಬರುತ್ತದೆ. ಯುದ್ಧದ ನಂತರ ಭೀಷ್ಮನ ಬಳಿ ಹೋಗುವ ಯುಧಿಷ್ಠಿರ ಭೀಷ್ಮನನ್ನು ಅನೇಕ ಧರ್ಮಪ್ರಶ್ನೆ ಗಳ ಪರಿಹಾರದ ಬಗ್ಗೆ ಕೇಳುತ್ತಾನೆ. ಹಾಗೆಯೇ, ಪುಣ್ಯಸಂಪಾದನೆಯ ದಾರಿಗಳ ಬಗ್ಗೆ ಕೇಳುತ್ತಾನೆ. ಭೀಷ್ಮ ಉತ್ತರವಾಗಿ ವಿಷ್ಣು ಸಹಸ್ರನಾಮವನ್ನು ತಿಳಿಸುತ್ತಾನೆ.

• ರಾಮಾಯಣದ ಕಥೆಯೂ ಮಹಾಭಾರತದ ಅರಣ್ಯಪರ್ವದಲ್ಲಿ ಸಂಕ್ಷಿಪ್ತವಾಗಿ ಮೂಡಿಬಂದಿದೆ.

• ಇದು ವ್ಯಾಸರಾಯರು ಬರೆದ ಕೃತಿಯೆಂದು ಹೇಳಲಾಗುತ್ತದೆ.

ತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರ

• ಮಹಾಭಾರತ ವಿಶಾಲವಾದ ತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರವನ್ನು ಒಳಗೊಂಡ ಗ್ರಂಥ. ಕೆಲವರು ಇದನ್ನು "ಐದನೆಯ ವೇದ" ಎಂದೇ ಕರೆದಿದ್ದಾರೆ. ಮಹಾಭಾರತದ ತಾತ್ವಿಕ ಬೇರುಗಳು ಇರುವುದು ವೈದಿಕ ತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರದಲ್ಲಿ. ಮಹಾಭಾರತದ ಒಂದು ಶ್ಲೋಕ ಹೇಳುವಂತೆ, ಅದರ ಮುಖ್ಯ ಗುರಿ ನಾಲ್ಕು ಪುರುಷಾರ್ಥಗಳನ್ನು ತಿಳಿಸಿಕೊಡುವುದು: ಅರ್ಥ, ಕಾಮ, ಧರ್ಮ ಮತ್ತು ಮೋಕ್ಷ.

• ಮಹಾಭಾರತದ ಅನೇಕ ಭಾಗಗಳು, ಉಪಕಥೆಗಳು ಮತ್ತು ಉಪಗ್ರಂಥಗಳು ಪ್ರಾಚೀನ ಭಾರತದ ವಿವಿಧ ತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರಗಳನ್ನು ವರ್ಣಿಸುತ್ತವೆ. ವೇದಾಂತ, ಸಾಂಖ್ಯ, ಯೋಗ, ಪಂಚರಾತ್ರ, ಯೋಗ ಮೊದಲಾದ ತಾತ್ವಿಕ ಸಂಪ್ರದಾಯಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡ ಮಹಾಭಾರತ ಭಾರತೀಯ ತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರದ ಮುಖ್ಯ ಆಕರಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದೂ ಹೌದು. ವಿವಿಧ ತಾತ್ವಿಕ ನೆಲೆಗಟ್ಟುಗಳ ಮಧ್ಯೆ ಅವುಗಳ ಬಗೆಗಿನ ಸಹಿಷ್ಣುತೆಯೂ ಮಹಾಭಾರತದ ತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರದಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬರುತ್ತದೆ. ಮಹಾಭಾರತದಲ್ಲಿ ವೈಶಂಪಾಯನ ಜನಮೇಜಯನಿಗೆ ಈ ಕಥೆಯನ್ನು ಹೇಳುತ್ತಾನೆ:

• "ಓ ವಿವೇಕಿ! ಇವೆಲ್ಲವೂ ಜ್ಞಾನವನ್ನೇ ಪ್ರತಿನಿಧಿಸುತ್ತವೆ ಎಂದು ತಿಳಿ: ಸಾಂಖ್ಯ, ಯೋಗ, ಪಂಚರಾತ್ರ, ಆರಣ್ಯಕ. ಅವುಗಳ ದಾರಿಗಳು ಬೇರೆ, ಆದರೆ ಮೂಲದಲ್ಲಿ ಎಲ್ಲವೂ ಒಂದೇ!"

• ಮಹಾಭಾರತದಲ್ಲಿ ಅಧ್ಯಾತ್ಮಿಕ ತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರವಲ್ಲದೇ ಸಮಾಜಶಾಸ್ತ್ರ, ಅರ್ಥಶಾಸ್ತ್ರ, ರಾಜನೀತಿ, ಯುದ್ಧನೀತಿ, ಖಗೋಳಶಾಸ್ತ್ರ ಮೊದಲಾದ ವಿಷಯಗಳ ಬಗ್ಗೆಯೂ ಬಹಳಷ್ಟು ಮಾಹಿತಿಯುಂಟು.

ಕನ್ನಡ ಸಾಹಿತ್ಯದಲ್ಲಿ ಮಹಾಭಾರತ

• ಮಹಾಭಾರತದಿಂದ ಸ್ಫೂರ್ತಿ ಪಡೆದ ಕನ್ನಡ ಸಾಹಿತ್ಯ ವಿಪುಲವಾಗಿದೆ. ಕನ್ನಡದಲ್ಲಿ ಮಹಾಭಾರತದ ಮೊದಲ ಬರವಣಿಗೆಯ ಕರ್ತೃ ಆದಿಕವಿ ಪಂಪ - ಪಂಪನ ವಿಕ್ರಮಾರ್ಜುನ ವಿಜಯ ಕನ್ನಡದ ಮೇರುಕೃತಿಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದೆಂದು ಪರಿಗಣಿತವಾಗಿದೆ. ಗದ್ಯ ಮತ್ತು ಪದ್ಯಮಿಶ್ರಿತವಾದ "ಚಂಪೂ" ಶೈಲಿಯಲ್ಲಿ ಬರೆಯಲ್ಪಟ್ಟಿರುವ ಪಂಪ ಭಾರತ ತನ್ನ ಆಳವಾದ ಮಾನವೀಯ ಮೌಲ್ಯಗಳಿಗೆ ಹೆಸರಾಗಿದೆ.

• ಸುಮಾರು ಇದೇ ಕಾಲದ ರನ್ನನ "ಗದಾಯುದ್ಧಂ" ಮಹಾಭಾರತ ಯುದ್ಧದ ಭೀಮ-ದುರ್ಯೋಧನರ ಗದಾಯುದ್ಧವನ್ನು ಕುರಿತದ್ದಾದರೂ ಇಡಿಯ ಮಹಾಭಾರತ ಕಥೆಯನ್ನು ಸಿಂಹಾವಲೋಕನ ಕ್ರಮದಲ್ಲಿ ಪರಿಶೀಲಿಸುತ್ತದೆ.

• ಕನ್ನಡದಲ್ಲಿ ಬಹಳ ಖ್ಯಾತಿ ಪಡೆದ ಮಹಾಭಾರತ, ಕುಮಾರವ್ಯಾಸ ವಿರಚಿತ "ಕರ್ಣಾಟ ಭಾರತ ಕಥಾಮಂಜರಿ"ಯು ಕುಮಾರವ್ಯಾಸ ಭಾರತ ಅಥವಾ "ಗದುಗಿನ ಭಾರತ" ಎಂದು ಕರೆಯಲ್ಪಡುತ್ತದೆ. ಈ ಕೃತಿ ಭಾಮಿನಿ ಷಟ್ಪದಿಯಲ್ಲಿ ಬರೆಯಲ್ಪಟ್ಟಿದ್ದು ತನ್ನ ಪಾತ್ರವೈವಿಧ್ಯತೆ ಹಾಗೂ ಶ್ರೀಮಂತ ರೂಪಕಗಳಿಗೆ ಹೆಸರಾಗಿದೆ. ಕುಮಾರವ್ಯಾಸ ಕೃಷ್ಣನ ಭಕ್ತ .ಕುಮರವ್ಯಾಸನು, ದುರ್ಯೋಧನನ ಅವಸಾನದ ನಂತರ ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣನು ಧರ್ಮರಾಜನಿಗೆ ಪಟ್ಟಾಭಿಷೇಕವನ್ನು ಮಾಡಿಸಿ ದ್ವಾರಕೆಗೆ ಹಿಂದಿರುಗುವವರೆಗೆ ಬರೆದಿದ್ದಾನೆ.

• ಕುಮಾರವ್ಯಾಸನು ಸಂಸ್ಕೃತದ ವ್ಯಾಸರ ಭಾರತವನ್ನು ಅನುಸರಿಸಿದರೂ, ಸ್ವತಂತ್ರ ಕಾವ್ಯವೆಂಬಂತೆ ಮೂಲ ಭಾರತಕ್ಕೆ ಸರಿಮಿಗಿಲಾಗಿ ರಚಿಸಿದ್ದಾನೆ. ಮಹಾಭಾರತದ ಮೊದಲ ಹತ್ತು ಪರ್ವಗಳನ್ನು ಮಾತ್ರ ಕುಮಾರವ್ಯಾಸ ಭಾರತ ಒಳಗೊಂಡಿದೆ.

• ಭೀಮನ ಕೋಣೆ ಕೇಡಲೇಸರದ ಪರಮದೇವ ಕವಿಯು ವ್ಯಾಸರ ಹದಿನೆಂಟು ಪರ್ವಗಳನ್ನೂ ವಾರ್ಧಿಕ ಷಟ್ಪದಿಯಲ್ಲಿ ರಚಿಸಿದ್ದಾನೆ. ಮಹಾಭಾರತದ ಅಶ್ವಮೇಧ ಪರ್ವ ಮಾತ್ರ ವಾರ್ಧಕ ಷಟ್ಪದಿಯಲ್ಲಿ, ಲಕ್ಷ್ಮೀಶ ಕವಿ ವಿರಚಿತ "ಜೈಮಿನಿ ಭಾರತ"ದಲ್ಲಿ ಮೂಡಿಬ೦ದಿದೆ.

• ಆಧುನಿಕ ಕನ್ನಡದಲ್ಲಿ ಪ್ರಸಿದ್ಧವಾದ ಮಹಾಭಾರತದ ಆವೃತ್ತಿ ಎ ಅರ್ ಕೃಷ್ಣಶಾಸ್ತ್ರಿಗಳು ಬರೆದ "ವಚನ ಭಾರತ." ಈ ಕೃತಿ ಸರಳವಾದ ಆಧುನಿಕ ಕನ್ನಡದಲ್ಲಿ ಬರೆಯಲ್ಪಟ್ಟಿದೆ.

• ಆಧುನಿಕ ಕನ್ನಡದಲ್ಲಿ ಮಹಾಭಾರತದ ಇನ್ನೊಂದು ಕೃತಿ "ಪರ್ವ" (ಎಸ್ ಎಲ್ ಭೈರಪ್ಪ).

• ಮೇಲಿನವು ಮುಖ್ಯ ಮಹಾಭಾರತ ಕಥೆಯನ್ನು ಆಧರಿಸಿ ಬರೆದ ಕೃತಿಗಳಾದರೆ, ಮಹಾಭಾರತದ ವಿವಿಧ ಪಾತ್ರಗಳು ಮತ್ತು ಸನ್ನಿವೇಶಗಳನ್ನು ಆಧರಿಸಿ ಬರೆದ ಕೃತಿಗಳು ಅನೇಕ.

• ಆಧುನಿಕ ಕನ್ನಡದಲ್ಲಿ ಕುವೆಂಪು ರವರ "ಬೆರಳ್ ಗೆ ಕೊರಳ್" ಮಹಾಭಾರತದ ಏಕಲವ್ಯನ ಪಾತ್ರವನ್ನು ಆಧರಿಸಿ ಬರೆದ ನಾಟಕ.

• ಹಾಗೆಯೇ ಬಿ ಎಂ ಶ್ರೀ ಅವರ "ಗದಾಯುದ್ಧಂ" ರನ್ನನ ಕಾವ್ಯದ ನಾಟಕ ರೂಪಾಂತರ. ಗಿರೀಶ್ ಕಾರ್ನಾಡ್ ರ "ಯಯಾತಿ" ಮಹಾಭಾರತದ ಉಪಕಥೆಯೊಂದನ್ನು ಆಧರಿಸಿ ಬರೆದ ನಾಟಕ.

• ಇತ್ತೀಚೆಗೆ ರಾಮಚಂದ್ರ ಭಾವೆಯವರು ಅಂಧಪರ್ವ, ಅಶ್ವಮೇಧ ಕಾದಂಬರಿಗಳನ್ನು ಬರೆದಿದ್ದಾರೆ. ಅವು ಕ್ರಮವಾಗಿ ಸುಧಾ ಮತ್ತು ತರಂಗಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಕಟವಾಗಿವೆ. ಅಂಧಪರ್ವ ಕಾದಂಬರಿಯಾಗಿ ಹೊರಬಂದಿದೆ. ಅಲ್ಲದೆ ಮಹಾಭಾರತ ಪಾತ್ರಪ್ರಪಂಚ ಎಂಬ ಸಂಕಲನವೂ ಇದೆ.
• ಮಂಗಳ ಧಾರಾವಾಹಿ ಪ್ರಕಟಿತ ಮಹಾಪತನ ಕಾದಂಬರಿ ಸಂತೋಷಕುಮಾರ ಮೆಹೆಂದಳೆ ಯವರ ಕೃತಿಯಾಗಿದ್ದು, ದುರ್ಯೋಧನನ ಕೇಂದ್ರೀಕೃತ ಆತ್ಮಕಥಾನಕ. ವಿಭಿನ್ನ ಶೈಲಿಯ ಮತ್ತು ಸಂಪೂರ್ಣ ತಾರ್ಕಿಕ ಮೌಲ್ಯಗಳ ಕೃತಿ.

ಶಿವರಾಜ್ ನಾಯ್ಕ್,(ಕೆ ಕೆ ತಾಂಡ,ಹಡಗಲಿ)

• ಮಹಾಭಾರತ*
• ಮಹಾಭಾರತವನ್ನು ಕೇವಲ ಒಂದು ಪಾತ್ರವನ್ನು ಆಧಾರವಾಗಿಟ್ಟುಕೊಂಡು ನೋಡುವುದಕ್ಕಿಂತ, ಅದರಲ್ಲಿನ ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಪಾತ್ರದ ಮೂಲ ಉದ್ದೇಶವನ್ನು ಗ್ರಹಿಸಿ ನೋಡುವುದಾದರೆ ಮಹಾಭಾರತ ನಮಗೆ ಅತ್ಯದ್ಭುತ ಜ್ಞಾನವನ್ನು ಕೊಡುವುದು ಖಂಡಿತ, ಹೀಗೆ ನೋಡಿದರೆ ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಪಾತ್ರವೂ ಕೂಡ ನಾಯಕನಂತೆ ಕಾಣುತ್ತದೆ. ಅಲ್ಲದೆ ಮಹಾಭಾರತವನ್ನು ಅದರ ನಿಜ ರೂಪವನ್ನು ತಿಳಿದಿದ್ದೆ ಆದರೆ ಇಂದಿನ ನಮ್ಮ ಜೀವನಕ್ಕೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಸತ್ಯಾ ಸತ್ಯತೆಗಳು ಅದರಲ್ಲಿ ಅಡಕವಾಗಿವೆ, ಇಂದಿನ ಆಧುನಿಕ ಜಗತ್ತು ತನ್ನ ಹೊಸ ಆವಿಷ್ಕಾರಗಳನ್ನು ಹೊಸದೆಂದು ಹೇಳುತ್ತದೋ ಅದಾಗಲೇ ಮಹಾಭಾರತದಲ್ಲಿ ಉಲ್ಲೇಖವಾಗಿದೆ. ಉದಾ:- ಮೊಬೈಲ್,ವಿಮಾನ, ದೂರದರ್ಶನ ವಿಡಿಯೋ ಕಾನ್ಫರೆನ್ಸ್,ಸಿಜರಿಂಗ್,ತದೃಪ ಸೃಷ್ಟಿ ಮುಂತಾದವು ,,, ಇನ್ನೊಂದು ವಿಷಯ ಹೇಳಲೇ ಬೇಕು ಮಹಾಭಾರತವನ್ನು ನಾವು ಇಂದಿಗೂ ಅದರ ಮೂಲ ಅರ್ಥ ವನ್ನು ತಿಳಿಯುವಲ್ಲಿ ಸೊಲುತ್ತಿದ್ದೇವೆ, ಮಹಾಭಾರತ ದಂತಹ ಕಥಾನಕ ಹುಟ್ಟಿರಲು ಮತ್ತು ಹುಟ್ಟಲು ಅಸಾಧ್ಯ. ಅದರಲ್ಲಿನ ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಪಾತ್ರವೂ ಕೂಡ ನಮಗೆ ನಮ್ಮ ಜೀವನದ ಹೆಜ್ಜೆ -ಹೆಜ್ಜೆ ಗಿನ ಬದುಕಿನ ಸತ್ಯವನ್ನು ತೆರೆದಿಡುತ್ತದೆ. ಧನ್ಯವಾದಗಳು,,,

ಮಾಧ್ಯಮಗಳಲ್ಲಿ ಮಹಾಭಾರತ

• ಕನ್ನಡ, ತಮಿಳು, ಹಿಂದಿಗಳಲ್ಲಿ ವರ್ಷ ವರ್ಷವೂ ಮಹಾಭಾರತ ನವೀಕರಣಗೊಂಡು ದೂರದರ್ಶನದಲ್ಲಿ ಪ್ರದರ್ಶನಗೊಳ್ಳುತ್ತಿವೆ.

ಕೆಲವು ಉಕ್ತಿಗಳು

• ಮಹಾಭಾರತದಲ್ಲಿ ಕಂಡು ಬರುವ ಕೆಲವು ಪ್ರಸಿದ್ಧ ವಾಕ್ಯಗಳು
• "ಇಲ್ಲಿ ಕಂಡು ಬರುವುದು ಬೇರೆ ಕಡೆಗಳಲ್ಲಿ ಸಿಗಬಹುದು, ಆದರೆ ಇಲ್ಲಿ ಇಲ್ಲದಿರುವುದು ಇನ್ನೆಲ್ಲಿಯೂ ಸಿಗುವುದಿಲ್ಲ." -- ಆದಿಪರ್ವ.
• "ಅತೃಪ್ತಿಯೇ ಪ್ರಗತಿಯ ಮೂಲ." -- ದುರ್ಯೋಧನ.
• "ಅಧಿಕಾರದ ನಶೆ ಮದ್ಯದ ನಶೆಗಿಂತಲೂ ಕೆಟ್ಟದ್ದು; ಏಕೆಂದರೆ ಅಧಿಕಾರದ ನಶೆ ಇರುವವನಿಗೆ ಆತ ಕೆಳಗೆ ಬೀಳುವವರೆಗೂ ನಶೆ ಇಳಿಯುವುದಿಲ್ಲ." -- ವಿದುರ.
• "ಸಾಧುಗಳನ್ನು ರಕ್ಷಿಸಲು, ದುಷ್ಟರನ್ನು ಶಿಕ್ಷಿಸಲು, ಧರ್ಮದ ಸಂಸ್ಥಾಪನೆಗಾಗಿ, ಯುಗ ಯುಗಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಸಂಭವಿಸುತ್ತೇನೆ." -- ಕೃಷ್ಣ.

ಸಂಕ್ಷಿಪ್ತ ವಿಮರ್ಶೆ

• ಮೈಸೂರು ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾನಿಲಯ ವಿಶ್ವಕೋಶ/ಮಹಾಭಾರತ - ಸಂಕ್ಷಿಪ್ತ ವಿಮರ್ಶೆ

ಬಾಹ್ಯ ಸಂಪರ್ಕಗಳು

• ಸಂಸ್ಕೃತ ಮಹಾಭಾರತದ ಸಂಪೂರ್ಣ ಪಠ್ಯ:

• • http://www.hindunet.org/mahabharata/ Archived 2004-06-28 ವೇಬ್ಯಾಕ್ ಮೆಷಿನ್ ನಲ್ಲಿ.

• • http://bombay.oriental.cam.ac.uk/john/mahabharata/statement.html Archived 2006-03-01 ವೇಬ್ಯಾಕ್ ಮೆಷಿನ್ ನಲ್ಲಿ.

• ಮಹಾಭಾರತ ಮತ್ತು ಸಿಂಧೂ-ಸರಸ್ವತಿ ಸಂಸ್ಕೃತಿ - ಸುಭಾಷ ಕಾಕರ ಲೇಖನ

• ಮಹಾಭಾರತಕ್ಕೆ ಪರಿಚಯ Archived 2004-06-18 ವೇಬ್ಯಾಕ್ ಮೆಷಿನ್ ನಲ್ಲಿ.

• ಮಹಾಭಾರತದ ಬಗ್ಗೆ ವಿವೇಕಾನಾಂದರ ಹೇಳಿಕೆಗಳು

• ಕನ್ನಡದಲ್ಲಿ ಮಹಾಭಾರತ ಪ್ರವಚನ MP3 Archived 2019-12-08 ವೇಬ್ಯಾಕ್ ಮೆಷಿನ್ ನಲ್ಲಿ.