ಮುಂಬಯಿ

ಮುಂಬಯಿ मुंबई
ಮುಂಬಯಿ मुंबई ನಗರದ ಪಕ್ಷಿನೋಟ ಗೇಟ್‍ವೇ ಅಫ್ ಇ೦ಡಿಯಾ
ಮುಂಬಯಿ मुंबई
ರಾಜ್ಯ  - ಜಿಲ್ಲೆ	ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರ  - ಮುಂಬಯಿ ನಗರ ಜಿಲ್ಲೆ
ನಿರ್ದೇಶಾಂಕಗಳು	18° N 72° E
ವಿಸ್ತಾರ  - ಎತ್ತರ	603 km²  - ೮ ಮೀ.
ಸಮಯ ವಲಯ	IST (UTC+5:30)
ಜನಸಂಖ್ಯೆ (೨೦೧೧)  - ಸಾಂದ್ರತೆ	(೧ನೇ)  - /ಚದರ ಕಿ.ಮಿ.
ಮೇಯರ್	ಸ್ನೆಹಲ್ ಅಂಬೆಕರ್
ಕೋಡ್‍ಗಳು  - ಪಿನ್ ಕೋಡ್  - ಎಸ್.ಟಿ.ಡಿ.  - ವಾಹನ	- 400 001 to 400 107  - ++91-22  - MH-01 (Central), MH-02 (West), MH-03 (East), MH-47 (North)

ಮುಂಬಯಿನಗರ ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರದ ರಾಜಧಾನಿ. ಸುಮಾರು ಒಂದು ಕೋಟಿ ಮೂವತ್ತು ಲಕ್ಷ ಜನ (೨೦೦೬ ರ ಅಂದಾಜು) ವಾಸಿಸುವರು. ಇದು ಭಾರತದಲ್ಲಿಯೇ ಅತಿ ಹೆಚ್ಚು ಜನಸಂಖ್ಯೆಯಿರುವ ನಗರವಾಗಿದೆ. ಮುಂಬೈ ವಾಸ್ತವಿಕ ಹಣಕಾಸು ಕೇಂದ್ರವಾಗಿದೆ ಮತ್ತು ಅಂದಾಜು ೧೨.೫ ಮಿಲಿಯನ್ (೧.೨೫ ಕೋಟಿ) ನಗರ ಸರಿಯಾದ ಜನಸಂಖ್ಯೆಯನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ಭಾರತದ ಅತ್ಯಂತ ಜನನಿಬಿಡ ನಗರವಾಗಿದೆ . ಮುಂಬಯಿಯ ಉಪನಗರಗಳೂ ಸೇರಿದರೆ ಒಟ್ಟು ಜನಸಂಖ್ಯೆ ಎರಡು ಕೋಟಿ ಮೀರಿ ಪ್ರಪಂಚದಲ್ಲಿಯೇ ಐದನೆಯ ಅತಿ ದೊಡ್ಡ ನಗರವೆನಿಸುತ್ತದೆ. ಮುಂಬೈ ಮುಂಬೈ ಮಹಾನಗರ ಪ್ರದೇಶದ ಕೇಂದ್ರವಾಗಿದೆ. ಬೃಹನ್ಮುಂಬೈ ಮುನ್ಸಿಪಲ್ ಕಾರ್ಪೊರೇಷನ್ ಅಡಿಯಲ್ಲಿ ವಾಸಿಸುವ ೨೩ ಮಿಲಿಯನ್ (೨.೩ ಕೋಟಿ) ಜನಸಂಖ್ಯೆಯನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ವಿಶ್ವದ ಆರನೇ ಅತಿ ಹೆಚ್ಚು ಜನಸಂಖ್ಯೆ ಹೊಂದಿರುವ ಮಹಾನಗರ ಪ್ರದೇಶವಾಗಿದೆ . ಭಾರತದ ಪಶ್ಚಿಮ ಕರಾವಳಿಯಲ್ಲಿರುವ ಮುಂಬಯಿ ಸ್ವಾಭಾವಿಕ ಬಂದರೂ ಆಗಿದ್ದು ಭಾರತದ ಸಮುದ್ರಮಾರ್ಗದ ಐವತ್ತು ಶೇಕಡಾ ಪ್ರವಾಸಿಗಳು ಹಾಗೂ ಸರಕು ಇಲ್ಲಿಂದಲೇ ಸಾಗಿಸಲ್ಪಡುತ್ತದೆ.

ಮುಂಬಯಿಯನ್ನು ಭಾರತದ ಆರ್ಥಿಕ ಹಾಗೂ ಮನರಂಜನಾಲೋಕದ ರಾಜಧಾನಿ ಎಂದೂ ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗಿದೆ. ಸಂಜಯಗಾಂಧಿ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಉದ್ಯಾನವನ ನಗರದ ಸರಹದ್ದಿನಲ್ಲಿಯೇ ಇರುವುದು ಬಹುತೇಕ ಮತ್ತಾವುದೇ ನಗರಗಳಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬರದ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯ.

ಮುಂಬೈಯನ್ನು ರೂಪಿಸುವ ಏಳು ದ್ವೀಪಗಳು ಮೊದಲು ಮರಾಠಿ ಭಾಷೆ ಮಾತನಾಡುವ ಕೋಲಿ ಜನರ ಸಮುದಾಯಗಳಿಗೆ ನೆಲೆಯಾಗಿತ್ತು . ಶತಮಾನಗಳವರೆಗೆ ಬಾಂಬೆಯ ಏಳು ದ್ವೀಪಗಳು ಪೋರ್ಚುಗೀಸ್ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯಕ್ಕೆ ಬಿಟ್ಟುಕೊಡುವ ಮೊದಲು ಸತತ ಸ್ಥಳೀಯ ಆಡಳಿತಗಾರರ ನಿಯಂತ್ರಣದಲ್ಲಿತ್ತು. ತರುವಾಯ ೧೬೬೧ ರಲ್ಲಿ ಕ್ಯಾಥರೀನ್ ಬ್ರಗಾಂಜಾಳ ವರದಕ್ಷಿಣೆಯ ಮೂಲಕ ಇಂಗ್ಲೆಂಡ್‌ನ ಎರಡನೇ ಚಾರ್ಲ್ಸ್‌ರನ್ನು ವಿವಾಹವಾದಾಗ ಈಸ್ಟ್ ಇಂಡಿಯಾ ಕಂಪನಿಯ ನಿಯಂತ್ರಣದಲ್ಲಿತ್ತು . ೧೭೮೨ ರಲ್ಲಿ ಪ್ರಾರಂಭವಾಗಿ ಮುಂಬೈಯನ್ನು ಹಾರ್ನ್‌ಬಿ ವೆಲ್ಲಾರ್ಡ್ ಯೋಜನೆಯಿಂದ ಮರುರೂಪಿಸಲಾಯಿತು. ಇದು ಸಮುದ್ರದಿಂದ ಏಳು ದ್ವೀಪಗಳ ನಡುವಿನ ಪ್ರದೇಶವನ್ನು ಪುನಶ್ಚೇತನಗೊಳಿಸಿತು . ಪ್ರಮುಖ ರಸ್ತೆಗಳು ಮತ್ತು ರೈಲುಮಾರ್ಗಗಳ ನಿರ್ಮಾಣದ ಜೊತೆಗೆ ೧೮೪೫ ರಲ್ಲಿ ಪೂರ್ಣಗೊಂಡ ಪುನಶ್ಚೇತನ ಯೋಜನೆಯು ಮುಂಬೈಯನ್ನು ಅರೇಬಿಯನ್ ಸಮುದ್ರದ ಪ್ರಮುಖ ಬಂದರು ಆಗಿ ಪರಿವರ್ತಿಸಿತು. ೧೯ ನೇ ಶತಮಾನದಲ್ಲಿ ಮುಂಬೈ ಆರ್ಥಿಕ ಮತ್ತು ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ಅಭಿವೃದ್ಧಿಯಿಂದ ನಿರೂಪಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿದೆ. ೨೦ ನೇ ಶತಮಾನದ ಆರಂಭದಲ್ಲಿ ಇದು ಭಾರತೀಯ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯ ಚಳುವಳಿಗೆ ಬಲವಾದ ನೆಲೆಯಾಯಿತು. ೧೯೪೭ ರಲ್ಲಿ ಭಾರತದ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯದ ನಂತರ ನಗರವನ್ನು ಬಾಂಬೆ ರಾಜ್ಯಕ್ಕೆ ಸೇರಿಸಲಾಯಿತು. ೧೯೬೦ ರಲ್ಲಿ ಸಂಯುಕ್ತ ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರ ಚಳವಳಿಯ ನಂತರ ಮುಂಬೈ ರಾಜಧಾನಿಯಾಗಿ ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರದ ಹೊಸ ರಾಜ್ಯವನ್ನು ರಚಿಸಲಾಯಿತು.

ನಗರವು ಪ್ರಮುಖ ಹಣಕಾಸು ಸಂಸ್ಥೆಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ ಮತ್ತು ಹಲವಾರು ಭಾರತೀಯ ಕಂಪನಿಗಳು ಮತ್ತು ಬಹುರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಸಂಸ್ಥೆಗಳ ಕಾರ್ಪೊರೇಟ್ ಪ್ರಧಾನ ಕಛೇರಿಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಇದು ಭಾರತದ ಕೆಲವು ಪ್ರಮುಖ ವೈಜ್ಞಾನಿಕ ಮತ್ತು ಪರಮಾಣು ಸಂಸ್ಥೆಗಳಿಗೆ ನೆಲೆಯಾಗಿದೆ. ಈ ನಗರವು ಬಾಲಿವುಡ್ ಮತ್ತು ಮರಾಠಿ ಸಿನಿಮಾ ಉದ್ಯಮಗಳಿಗೆ ನೆಲೆಯಾಗಿದೆ. ಮುಂಬೈನ ವ್ಯಾಪಾರ ಅವಕಾಶಗಳು ಭಾರತದಾದ್ಯಂತ ವಲಸಿಗರನ್ನು ಆಕರ್ಷಿಸುತ್ತವೆ.

ಹೆಸರಿನ ಮೂಲ

ಮುಂಬಯಿ ಹೆಸರಿನ ಮೂಲ ಮುಂಬಾದೇವಿ ಎಂಬ ದೇವಿಯ ಹೆಸರು. ಮುಂಬಾದೇವಿ ದೇವಾಲಯ ಇಂದಿಗೂ ಮುಂಬಯಿಯ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ದೇವಾಲಯಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದು. ಕೆಲವು ದಾಖಲೆಗಳ ಪ್ರಕಾರ ಕಥಿಯಾವಾರ್ ಮತ್ತು ಮಧ್ಯ ಗುಜರಾತ್‌ನಿಂದ ಬಂದಿರುವ ಕೋಲಿ ಸಮುದಾಯವು ತಮ್ಮ ಆರಾಧ್ಯ ದೈವವಾದ ಮುಂಬಾವನ್ನು ಕಥಿಯಾವಾರ್‌ನಿಂದ (ಗುಜರಾತ್) ಪರಿಚಯಿಸಿದೆ ಎಂದು ನಂಬಲಾಗಿದೆ. ಅಲ್ಲಿ ಅವಳ ಆರಾಧನೆ ಇಂದಿಗೂ ಮುಂದುವರೆದಿದೆ . ಆದಾಗ್ಯೂ ಮುಂಬೈನ ಹೆಸರು ಮುಂಬಾ ದೇವತೆಯಿಂದ ಬಂದಿದೆ ಎಂದು ಇತರ ಮೂಲಗಳು ಒಪ್ಪುವುದಿಲ್ಲ.

ಪೋರ್ಚುಗೀಸರು ಈ ಪ್ರದೇಶವನ್ನು ಬೋಮ್ ಬಹಿಯಾ ಎಂದೂ ಬ್ರಿಟಿಷರು ಮುಂಬಯಿ ಎಂದೂ ನಾಮಕರಣ ಮಾಡಿದ್ದರು. ಮುಂಬಯಿ ಎಂದೇ ಪ್ರತೀತಿಯಲ್ಲಿದ್ದ ಈ ನಗರವನ್ನು ವಿಧ್ಯುಕ್ತವಾಗಿ ಮುಂಬಯಿ ಎಂದು ೧೯೯೫ರಲ್ಲಿ ಪುನರ್ನಾಮಕರಣ ಮಾಡಲಾಯಿತು. ಕನ್ನಡದಲ್ಲಿ ಹಾಗೂ ಬಳಕೆಯಲ್ಲಿ ಮುಂಬೈ, ಮುಂಬಯಿ, ಬಾಂಬೆ ಬಂಬಯಿ, ಹಾಗೂ ಬೊಂಬಾಯಿ ಎಂದು ಕರೆಯುವುದು ರೂಢಿಯಲ್ಲಿದೆ.

ನಗರಕ್ಕೆ ತಿಳಿದಿರುವ ಅತ್ಯಂತ ಹಳೆಯ ಹೆಸರುಗಳೆಂದರೆ ಕಾಕಮುಚೀ ಮತ್ತು ಗಲಾಜುಂಕ್ಜಾ. ಇವುಗಳನ್ನು ಕೆಲವೊಮ್ಮೆ ಇನ್ನೂ ಬಳಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಪೋರ್ಚುಗೀಸ್ ಬರಹಗಾರ ಗ್ಯಾಸ್ಪರ್ ಕೊರೆಯಾ ೧೫೧೨ ರ ನಂತರ ತನ್ನ ಲೆಂಡಾಸ್ ಡ ಆಂಡಿಯಾ (ಲೆಜೆಂಡ್ಸ್ ಆಫ್ ಇಂಡಿಯಾ) ನಲ್ಲಿ "ಬೊಂಬೈಮ್" ಎಂಬ ಹೆಸರನ್ನು ದಾಖಲಿಸಿದ್ದಾನೆ. ಕೆಲವು ಆಂಗ್ಲೋಫೋನ್ ಲೇಖಕರು ಈ ಹೆಸರು ಪ್ರಾಯಶಃ "ಒಳ್ಳೆಯ ಪುಟ್ಟ ಕೊಲ್ಲಿ" ಎಂಬ ಅರ್ಥವನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ಗ್ಯಾಲಿಷಿಯನ್-ಪೋರ್ಚುಗೀಸ್ ನುಡಿಗಟ್ಟು ಬೊಮ್ ಬೈಮ್ ಎಂದು ಹುಟ್ಟಿಕೊಂಡಿರಬಹುದು ಎಂದು ಸೂಚಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಅಂತಹ ಸಲಹೆಗಳು ಯಾವುದೇ ವೈಜ್ಞಾನಿಕ ಆಧಾರವನ್ನು ಹೊಂದಿಲ್ಲ. ಪೋರ್ಚುಗೀಸ್ ಭಾಷಾಶಾಸ್ತ್ರಜ್ಞ ಜೋಸ್ ಪೆಡ್ರೊ ಮಚಾಡೊ ಈ ಲೇಖಕರ ಪೋರ್ಚುಗೀಸ್ ಭಾಷೆಯ ಕೊರತೆಯ ಜ್ಞಾನಕ್ಕೆ ಆ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನವನ್ನು ಆರೋಪಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಪೋರ್ಚುಗೀಸ್ ಪದ "ಬೊಮ್" ಅನ್ನು ಇಂಗ್ಲಿಷ್ "ಬೇ" ಹೆಸರಿನ ಇಂಗ್ಲಿಷ್ ಆವೃತ್ತಿಯಿಂದ ಬೆರೆಸಿದ್ದಾರೆ. ೧೫೧೬ ರಲ್ಲಿ ಪೋರ್ಚುಗೀಸ್ ಪರಿಶೋಧಕ ಡುವಾರ್ಟೆ ಬಾರ್ಬೋಸಾ ಅವರು ತಾನಾ-ಮೈಯಾಂಬು ಎಂಬ ಹೆಸರನ್ನು ಬಳಸಿದರು. ತಾನಾ ಪಕ್ಕದ ಪಟ್ಟಣವಾದ ಥಾಣೆ ಮತ್ತು ಮೈಯಾಂಬುವನ್ನು ಮುಂಬಾದೇವಿಗೆ ಉಲ್ಲೇಖಿಸುತ್ತದೆ. ಬೊಂಬೈಮ್ ಎಂಬ ರೂಪವನ್ನು ಪೋರ್ಚುಗೀಸ್ ಭಾಷೆಯಲ್ಲಿ ಈಗಲೂ ಬಳಸಲಾಗುತ್ತದೆ.

೧೬ ನೇ ಮತ್ತು ೧೭ ನೇ ಶತಮಾನಗಳಲ್ಲಿ ದಾಖಲಾದ ಇತರ ಮಾರ್ಪಾಡುಗಳೆಂದರೆ: ಮೊಂಬೆನ್ (೧೫೨೫), ಬಾಂಬೆ (೧೫೩೮), ಬಾಂಬೆನ್ (೧೫೫೨), ಬಾಂಬೆಮ್ (೧೫೫೨), ಮೊನ್‌ಬೇಮ್ (೧೫೫೪), ಮೊಂಬೈಮ್ (೧೫೬೩), ಮೊಂಬೆಮ್ (೧೬೪೪), ಬಾಂಬೆ (೧೬೪೬), ಬೊಂಬಾಯಿಮ್ (೧೬೬೬), ಬಾಂಬೆ (೧೬೭೬), ಬೂನ್ ಬೇ (೧೬೯೦), ಮತ್ತು ಬಾನ್ ಬಹಿಯಾ. ೧೭ ನೇ ಶತಮಾನದಲ್ಲಿ ಇಂಗ್ಲಿಷ್ ನಗರವನ್ನು ಸ್ವಾಧೀನಪಡಿಸಿಕೊಂಡ ನಂತರ ಪೋರ್ಚುಗೀಸ್ ಹೆಸರನ್ನು ಬಾಂಬೆ ಎಂದು ಆಂಗ್ಲೀಕರಿಸಲಾಯಿತು. ಅಲಿ ಮುಹಮ್ಮದ್ ಖಾನ್, ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯಶಾಹಿ ದಿವಾನ್ ಅಥವಾ ಗುಜರಾತ್ ಪ್ರಾಂತ್ಯದ ಕಂದಾಯ ಮಂತ್ರಿ, ಮಿರಾತ್-ಐ ಅಹ್ಮೆದಿ (1762) ನಲ್ಲಿ ನಗರವನ್ನು ಮಾನ್ಬೈ ಎಂದು ಉಲ್ಲೇಖಿಸಿದ್ದಾರೆ.

೨೦ ನೇ ಶತಮಾನದ ಅಂತ್ಯದ ವೇಳೆಗೆ ನಗರವನ್ನು ಮರಾಠಿ, ಕೊಂಕಣಿ, ಗುಜರಾತಿ, ಕನ್ನಡ ಮತ್ತು ಸಿಂಧಿಯಲ್ಲಿ ಮುಂಬೈ ಅಥವಾ ಮಾಂಬೈ ಎಂದು ಮತ್ತು ಹಿಂದಿಯಲ್ಲಿ ಬಾಂಬೈ ಎಂದು ಉಲ್ಲೇಖಿಸಲಾಗಿದೆ. ನವೆಂಬರ್ ೧೯೯೫ ರಲ್ಲಿ ಭಾರತ ಸರ್ಕಾರವು ಅಧಿಕೃತವಾಗಿ ಇಂಗ್ಲಿಷ್ ಹೆಸರನ್ನು ಮುಂಬೈ ಎಂದು ಬದಲಾಯಿಸಿತು. ಇದು ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರ ರಾಜ್ಯ ಚುನಾವಣೆಯಲ್ಲಿ ಜಯಗಳಿಸಿದ ಮರಾಠಿ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯವಾದಿ ಶಿವಸೇನೆ ಪಕ್ಷದ ಒತ್ತಾಯದ ಮೇರೆಗೆ ಬಂದಿತು. ದೇಶಾದ್ಯಂತ ಮತ್ತು ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರದಲ್ಲಿ ಇದೇ ರೀತಿಯ ಹೆಸರು ಬದಲಾವಣೆಗಳನ್ನು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿಸಿತು. ಸ್ಲೇಟ್ ನಿಯತಕಾಲಿಕದ ಪ್ರಕಾರ, "ಅವರು 'ಬಾಂಬೆ' ಎಂಬುದು 'ಮುಂಬೈ' ನ ಭ್ರಷ್ಟ ಇಂಗ್ಲಿಷ್ ಆವೃತ್ತಿ ಮತ್ತು ಬ್ರಿಟಿಷ್ ವಸಾಹತುಶಾಹಿ ಆಳ್ವಿಕೆಯ ಅನಗತ್ಯ ಪರಂಪರೆ ಎಂದು ವಾದಿಸಿದರು." "ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಮರಾಠಿ ಗುರುತನ್ನು ಬಲಪಡಿಸುವ ದೊಡ್ಡ ಆಂದೋಲನದ ಭಾಗವಾಗಿ ಬಾಂಬೆಯನ್ನು ಮರುನಾಮಕರಣ ಮಾಡುವ ಪ್ರಯತ್ನವು" ಎಂದು ಸ್ಲೇಟ್ ಹೇಳಿದರು. ಮುಂಬೈಯನ್ನು ಅದರ ಕೆಲವು ನಿವಾಸಿಗಳು ಮತ್ತು ಇತರ ಪ್ರದೇಶಗಳ ಕೆಲವು ಭಾರತೀಯರು ಇನ್ನೂ ಬಾಂಬೆ ಎಂದು ಕರೆಯುತ್ತಾರೆ. ಮುಂಬೈಯನ್ನು ಹೊರತುಪಡಿಸಿ ಬೇರೆ ಹೆಸರಿನಿಂದ ನಗರದ ಉಲ್ಲೇಖವು ವಿವಾದಾಸ್ಪದವಾಗಿದೆ.

ಮುಂಬೈನ ಜನರು

ಮುಂಬೈ ನಿವಾಸಿಯನ್ನು ಮರಾಠಿಯಲ್ಲಿ ಮುಂಬೈಕರ್ ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಇದರಲ್ಲಿ ಪ್ರತ್ಯಯ -ಕರ್ ಎಂದರೆ ನಿವಾಸಿ. ಈ ಪದವು ಸ್ವಲ್ಪ ಸಮಯದವರೆಗೆ ಬಳಕೆಯಲ್ಲಿತ್ತು. ಆದರೆ ಅಧಿಕೃತ ಹೆಸರನ್ನು ಮುಂಬೈ ಎಂದು ಬದಲಾಯಿಸಿದ ನಂತರ ಇದು ಜನಪ್ರಿಯತೆಯನ್ನು ಗಳಿಸಿತು. ಬೊಂಬಾಯಿಟ್ ಮುಂತಾದ ಹಳೆಯ ಪದಗಳೂ ಬಳಕೆಯಲ್ಲಿವೆ.

ಇತಿಹಾಸ

ಮುಂಬೈ ಅನ್ನು ಒಂದು ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಏಳು ದ್ವೀಪಗಳ ದ್ವೀಪಸಮೂಹದಲ್ಲಿ ನಿರ್ಮಿಸಲಾಗಿದೆ. ಅವುಗಳೆಂದರೆ ಐಲ್ ಆಫ್ ಬಾಂಬೆ, ಪರೇಲ್, ಮಜಗಾಂವ್, ಮಾಹಿಮ್, ಕೊಲಾಬಾ, ವರ್ಲಿ ಮತ್ತು ಓಲ್ಡ್ ವುಮನ್ಸ್ ಐಲ್ಯಾಂಡ್ (ಇದನ್ನು ಲಿಟಲ್ ಕೊಲಾಬಾ ಎಂದೂ ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ). ಶಿಲಾಯುಗದ ಕಾಲದಿಂದಲೂ ಈ ದ್ವೀಪಗಳಲ್ಲಿ ಜನವಸತಿಯಿದ್ದ ಪುರಾವೆಗಳಿವೆ. ಉತ್ತರ ಮುಂಬೈನ ಕಂಡಿವಲಿಯ ಸುತ್ತಮುತ್ತಲಿನ ಕರಾವಳಿ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬರುವ ಪ್ಲೆಸ್ಟೊಸೀನ್ ಅವಕ್ಷೇಪಗಳು ದಕ್ಷಿಣ ಏಷ್ಯಾದ ಶಿಲಾಯುಗದಿಂದಲೂ ದ್ವೀಪಗಳು ವಾಸವಾಗಿದ್ದವು ಎಂದು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ. ಬಹುಶಃ ಸಾಮಾನ್ಯ ಯುಗದ ಆರಂಭದಲ್ಲಿ ಅಥವಾ ಪ್ರಾಯಶಃ ಮುಂಚೆ ಅವರು ಕೋಲಿ ಮೀನುಗಾರ ಸಮುದಾಯದಿಂದ ಆಕ್ರಮಿಸಿಕೊಂಡರು. ದಕ್ಷಿಣದಲ್ಲಿ ಅದರ ವಿಸ್ತರಣೆಯ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಮಗಧದ ಬೌದ್ಧ ಚಕ್ರವರ್ತಿ ಅಶೋಕನು ಆಳಿದನು. ಬೊರಿವಲಿಯಲ್ಲಿರುವ ಕನ್ಹೇರಿ ಗುಹೆಗಳನ್ನು ಮೊದಲ ಶತಮಾನದ ಸಾಮಾನ್ಯ ಯುಗದಲ್ಲಿ ಬಸಾಲ್ಟ್ ಬಂಡೆಯಿಂದ ಉತ್ಖನನ ಮಾಡಲಾಯಿತು ಮತ್ತು ಪ್ರಾಚೀನ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಪಶ್ಚಿಮ ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಬೌದ್ಧಧರ್ಮದ ಪ್ರಮುಖ ಕೇಂದ್ರವಾಗಿತ್ತು. ಇವುಗಳಲ್ಲಿ ಅತ್ಯಂತ ಪುರಾತನ ದಾಖಲೆ ಕ್ರಿ.ಪೂ. ೨೫೦ರಷ್ಟು ಹಿಂದಿನದಾಗಿದ್ದು ಗ್ರೀಕ್ ಮೂಲದ ಈ ದಾಖಲೆಯಲ್ಲಿ ಮುಂಬಯಿಯನ್ನು ಹೆಪ್ಟನೇಶಿಯಾ (ಅರ್ಥಾತ್ ಸಪ್ತದ್ವೀಪಸಮೂಹ)ಎಂಬ ಹೆಸರಿನಿಂದ ಉಲ್ಲೇಖಿಸಲಾಗಿದೆ. ಕ್ರಿ.ಪೂ ೩ ರಲ್ಲಿ ಈ ದ್ವೀಪಗಳು ಸಾಮ್ರಾಟ್ ಅಶೋಕನ ಮೌರ್ಯ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ಭಾಗವಾಗಿದ್ದವು. ಈ ಪ್ರದೇಶವು ಮುಂದೆ ಕ್ರಿ.ಶ. ೧೩೪೩ ರವರೆಗೂ ಶಿಲಾಹಾರರ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ಅಂಗವಾಗಿ ತದನಂತರ ಗುಜರಾತ್ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ಅಧೀನವಾಯಿತು. ಎಲಿಫೆಂಟಾ ಗುಹೆಗಳು ಹಾಗೂ ವಾಳಕೇಶ್ವರ ದೇವಾಲಯಗಳು ಇದೇ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ನಿರ್ಮಿಸಲ್ಪಟ್ಟವು. ೧೫೩೪ರಲ್ಲಿ ಬಹಾದ್ದೂರ ಷಾನಿಂದ ಮುಂಬಯಿಯನ್ನು ಪೋರ್ಚುಗೀಸರು ವಶಪಡಿಸಿಕೊಂಡು. ಅದಕ್ಕೆ ಮಾಮ್ ಬಹಿಯಾ ಎಂದು ಹೆಸರಿಟ್ಟರು. ೧೬೬೧ರ ಇಂಗ್ಲೆಂಡಿನ ರಾಜ ಎರಡನೆಯ ಚಾರ್ಲ್ಸ್ ಹಾಗೂ ಪೋರ್ಚುಗೀಸ್ ರಾಜಕನ್ಯೆ ಕ್ಯಾಥರೀನ್ ದ ಬ್ರಗಾಂಝ ಇವರ ವಿವಾಹದ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ಮುಂಬಯಿ ಪ್ರದೇಶವನ್ನು ಪೋರ್ಚುಗೀಸರಿಂದ ಬಳುವಳಿಯಾಗಿ ಪಡೆದ ಬ್ರಿಟಿಷ್ ರಾಜಮನೆತನವು ಮುಂದೆ ಈಸ್ಟ್ ಇಂಡಿಯಾ ಕಂಪನಿಗೆ ಬಾಡಿಗೆಯ ಮೇಲೆ ಮುಂಬಯಿಯನ್ನು ನೀಡಿತು. ತಮ್ಮ ವ್ಯಾಪಾರಕ್ಕಾಗಿ ಬಂದರು ನಿರ್ಮಿಸಲು ಮುಂಬಯಿ ಭೂ ಖಂಡವು ಪ್ರಶಸ್ತವಾದದ್ದು ಎಂದು ಈಸ್ಟ್ ಇಂಡಿಯಾ ಕಂಪನಿ ಭಾವಿಸಿತು. ೧೬೬೧ರಲ್ಲಿ ೧೦,೦೦೦ ದಷ್ಟಿದ್ದ ಮುಂಬಯಿಯ ಜನಸಂಖ್ಯೆ ೧೬೮೭ರಲ್ಲಿ ೬೦,೦೦೦ ಕ್ಕೇರಿತ್ತು. ೧೬೮೭ರಲ್ಲಿ ಈಸ್ಟ್ ಇಂಡಿಯಾ ಕಂಪನಿ ತನ್ನ ಕಾರ್ಯಾಲಯವನ್ನು ಸೂರತ್ತಿನಿಂದ ಮುಂಬಯಿಗೆ ಬದಲಾಯಿಸಿತು. ಕಾಲಾಂತರದಲ್ಲಿ ಇದು ಮುಂಬಯಿ ಪ್ರಾಂತದ ರಾಜಧಾನಿಯಾಯಿತು.

ಹಾರ್ನ್^ಬೀ ವೆಲ್ಲಾರ್ಡ್ ಎಂಬ ಯೋಜನೆಯಲ್ಲಿ ೧೮೧೭ ರಿಂದ ೧೮೪೫ ರವರೆಗೂ ಮುಂಬಯಿಯ ಏಳು ದ್ವೀಪಗಳನ್ನು ಜೋಡಿಸುವ ಕಾರ್ಯವನ್ನು ಕೈಗೆತ್ತಿಕೊಳ್ಳಲಾಯಿತು. ಇದರ ಪರಿಣಾಮವಾಗಿ ಮುಂಬಯಿಯ ವಿಸ್ತೀರ್ಣ ೪೩೮ ಚದರ ಕಿ.ಮೀ ಗಳಿಗೇರಿತು. ಏಶಿಯಾದಲ್ಲಿಯೇ ಮೊಟ್ಟಮೊದಲ ರೈಲು ಮಾರ್ಗವನ್ನು ಮುಂಬಯಿಯಲ್ಲಿ ೧೮೫೩ರಲ್ಲಿ ನಿರ್ಮಿಸಲಾಯಿತು. ಅಮೆರಿಕಾದಲ್ಲಿ ಅಂತರ್ಯುದ್ಧದ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಜಗತ್ತಿನ ಪ್ರಮುಖ ಅರಳೆಪೇಟೆಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದು ಎಂಬ ಹೆಸರು ಪಡೆದುಕೊಂಡ ಮುಂಬಯಿ ಭರದಿಂದ ಬೆಳೆಯತೊಡಗಿತು. ಸುಯೆಝ್ ಕಾಲುವೆಯ ನಿರ್ಮಾಣವಾದ ಮೇಲೆ ಮುಂಬಯಿ ಅರಬ್ಬೀ ಸಮುದ್ರದ ಪ್ರಮುಖ ಬಂದರಾಯಿತು.

ಮುಂಬಯಿ ಮುಂದಿನ ೩೦ ವರ್ಷಗಳಲ್ಲಿ ದಾಪುಗಾಲಿನಿಂದ ಪ್ರಗತಿ ಹೊಂದಿತು. ೧೯೦೬ರ ಸುಮಾರಿಗೆ ಮುಂಬಯಿಯ ಜನಸಂಖ್ಯೆ ೧೦ ಲಕ್ಷ ದಾಟಿ ಕೋಲ್ಕತ್ತಾ ಬಿಟ್ಟರೆ ಭಾರತದ ಅತಿ ದೊಡ್ಡ ನಗರವಾಗಿ ಹೆಸರಾಯಿತು. ಮುಂಬಯಿ ಭಾರತದ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯ ಹೋರಾಟದಲ್ಲಿಯೂ ಪ್ರಮುಖ ಸ್ಥಾನ ಹೊಂದಿತ್ತು. ೧೯೪೨ ರಲ್ಲಿ ಮಹಾತ್ಮ ಗಾಂಧಿ ಸುಪ್ರಸಿದ್ಧ 'ಭಾರತ ಬಿಟ್ಟು ತೊಲಗಿ' (ಚಲೇಜಾವ್) ಚಳುವಳಿಗೆ ನಾಂದಿ ಹಾಡಿದ್ದು ಮುಂಬಯಿಯಲ್ಲಿಯೇ. ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಾನಂತರ ಮುಂಬಯಿ ಪ್ರಾಂತೀಯ ರಾಜಧಾನಿಯಾಯಿತು. ೧೯೫೦ರಲ್ಲಿ ಮುಂಬಯಿ ಸಾಲ್ಸೆಟ್ ದ್ವೀಪದವರೆಗೂ ಹಬ್ಬಿತ್ತು.

೧೯೫೫ರ ಸುಮಾರಿಗೆ ಮುಂಬಯಿ ಪ್ರಾಂತವನ್ನು ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರ ಹಾಗೂ ಗುಜರಾತ್ ಎಂದು ವಿಭಜಿಸಬೇಕು ಎಂಬ ಕೂಗು ಹೆಚ್ಚಾಗತೊಡಗಿತು. ಮುಂಬಯಿ ಕೇಂದ್ರಾಡಳಿತ ಪ್ರದೇಶವಾಗಿ ಮುಂದುವರೆಯಬೇಕು ಎಂದೂ ಕೆಲವರ ಅಭಿಮತವಾಗಿತ್ತು. ಸಂಯುಕ್ತ ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರ ಚಳುವಳಿ ಇದನ್ನು ವಿರೋಧಿಸಿ ಮುಂಬಯಿಯನ್ನು ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರದ ರಾಜಧಾನಿಯಾಗಿ ಉಳಿಸಿಕೊಳ್ಳುವುದರಲ್ಲಿ ಯಶಸ್ವಿಯಾಯಿತು.

ಎಪ್ಪತ್ತರ ದಶಕದಲ್ಲಿ ಮುಂಬಯಿಯಲ್ಲಿ ಕಟ್ಟಡ ನಿರ್ಮಾಣ ಉದ್ಯಮ ಭರದಿಂದ ಪ್ರಗತಿಯಾಗಿ ದೊಡ್ಡಪ್ರಮಾಣದಲ್ಲಿ ಪರಪ್ರಾಂತೀಯರ ವಲಸೆ ಮುಂಬಯಿಯತ್ತ ಹರಿದುಬಂದಿತು. ಇದೇ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಮುಂಬಯಿ ಕೋಲ್ಕತ್ತಾವನ್ನು ಹಿಂದೆ ಹಾಕಿ ಭಾರತದ ಅತಿ ಹೆಚ್ಚು ಜನಸಂಖ್ಯೆಯುಳ್ಳ ನಗರ ಎಂಬ ಹೆಗ್ಗಳಿಕೆಗೆ ಪಾತ್ರವಾಯಿತು. ಹೆಚ್ಚುತ್ತಿದ್ದ ಪರಪ್ರಾಂತೀಯರ ಸಂಖ್ಯೆಯಿಂದ ಸ್ಥಳೀಯರಲ್ಲಿ ಅಸಮಾಧಾನ ಹೊಗೆಯಾಡತೊಡಗಿತು. ಇದರ ಪರಿಣಾಮವಾಗಿ ಸ್ಥಳೀಯ ನಾಗರೀಕರ ಹಿತರಕ್ಷಣೆಯ ಧ್ಯೇಯಹೊತ್ತ ಶಿವಸೇನಾ ಎಂಬ ರಾಜಕೀಯ ಸಂಘಟನೆಯ ಉದಯವಾಯಿತು. ಬಾಳಾಸಾಹೇಬ ಠಾಕರೆಯವರ ನೇತೃತ್ವದ ಈ ಸಂಘಟನೆಗೆ ಸ್ಥಳೀಯರ ಪ್ರಚಂಡ ಬೆಂಬಲ ದೊರಕಿ ಅದು ಒಂದು ಪ್ರಬಲ ರಾಜಕೀಯ ಶಕ್ತಿಯಾಗಿ ರೂಪುಗೊಳ್ಳಲು ಸಹಾಯಕವಾಯಿತು.

ಭೂಗೋಳ

ಭಾರತದ ಪಶ್ಚಿಮ ತೀರದ ಕೊಂಕಣ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿರುವ ಉಲ್ಹಾಸ ನದಿಯ ಮುಖಜ ಪ್ರದೇಶವಾಗಿರುವ ಶಾಸ್ತಿ ದ್ವೀಪದ (ಸ್ಥಳೀಯ ಬಳಕೆಯಲ್ಲಿ ಸಾಲ್ಸೆಟ್) ಒಂದು ಭಾಗ ಮುಂಬಯಿ ನಗರ. ಇದು ಪಶ್ಚಿಮಕ್ಕೆ ಅರೇಬಿಯನ್ ಸಮುದ್ರ, ಪೂರ್ವಕ್ಕೆ ಥಾಣೆ ಕ್ರೀಕ್ ಮತ್ತು ಉತ್ತರಕ್ಕೆ ವಸೈ ಕ್ರೀಕ್ ನಡುವೆ ಇದೆ. ಇಲ್ಲಿಯ ಬಹುತೇಕ ಭಾಗ ಸಮುದ್ರ ಮಟ್ಟದಲ್ಲಿದ್ದು ಸರಾಸರಿ ಎತ್ತರ (ಸಮುದ್ರ ಮಟ್ಟದಿಂದ) ೧೦ ರಿಂದ ೧೫ ಮೀಟರಿನಷ್ಟಿದೆ. ಮುಂಬಯಿಯ ಉತ್ತರ ಭಾಗವು ಗುಡ್ಡಗಾಡಾಗಿದ್ದು ೪೫೦ ಮೀ. ಅತಿ ಎತ್ತರದ ಭಾಗವಾಗಿದೆ. ಮುಂಬಯಿಯ ವಿಸ್ತೀರ್ಣ ೪೬೮ ಚದರ ಕಿ.ಮೀ. ನಗರದ ಸರಹದ್ದಿನಲ್ಲಿಯೇ ತುಳಸಿ, ವಿಹಾರ ಮತ್ತು ಪೊವಾಯಿ ಎಂಬ ಮೂರು ಕೆರೆಗಳಿವೆ. ಇದರಲ್ಲಿ ಮೊದಲ ಎರಡು ಬೋರಿವಲಿ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಉದ್ಯಾನವನದ ಒಳಗಿದ್ದು ಮುಂಬಯಿಯ ಕುಡಿಯುವ ನೀರನ್ನು ಭಾಗಶಃ ಪೂರೈಸುತ್ತವೆ. ಇದೇ ಉದ್ಯಾನದಿಂದಲೇ ಉಗಮವಾಗುವ ಮೂರೂ ಸಣ್ಣ ನದಿಗಳೂ ಮುಂಬಯಿ ನಗರದಲ್ಲಿ ಹರಿಯುತ್ತವೆ.

ನಗರದ ಕಿನಾರೆಯಲ್ಲಿ ಅನೇಕ ಕೊಲ್ಲಿಗಳು ಕಂಡುಬರುತ್ತವೆ. ಸಾಲ್ಸೆಟ್ ದ್ವೀಪದ ಪೂರ್ವಭಾಗದಲ್ಲಿ ವಿಪುಲವಾದ ಜೀವವೈವಿಧ್ಯವಿರುವ ಮ್ಯಾಂಗ್ರೋವ್ ಜೌಗು ಪ್ರದೇಶಗಳಿವೆ. ಪಶ್ಚಿಮಭಾಗದಲ್ಲಿ ಜುಹು ಮತ್ತು ಚೌಪಾಟಿ ಎಂಬ ಎರಡು ಬೀಚುಗಳಿವೆ.

ಸಮುದ್ರ ಸಾಮೀಪ್ಯದ ಕಾರಣ ಇಲ್ಲಿ ಮಣ್ಣಿನ ಮೇಲ್ಪದರ ಮರಳು ಮಿಶ್ರಿತವಾಗಿದೆ. ಉಪನಗರಗಳಲ್ಲಿ ಮೆಕ್ಕಲು ಮತ್ತು ಲೋಮಿ ಮಣ್ಣಿನ ಪದರ ಬಹುತೇಕವಾಗಿ ಕಾಣಬರುತ್ತದೆ. ಸಮೀಪದಲ್ಲಿರುವ ಮೂರು ಭೂಬಿರುಕುಗಳ ಕಾರಣ ಮುಂಬಯಿ ನಗರ ಸಕ್ರಿಯ ಭೂಕಂಪ ವಲಯದಲ್ಲಿದೆ. ಭೂಕಂಪ ಸಾಧ್ಯತೆಯಲ್ಲಿ ಮುಂಬಯಿಯನ್ನು ಮೂರನೆಯ ವಲಯವೆಂದು ನಮೂದಿಸಲಾಗಿದೆ. ಅಂದರೆ ರಿಚ್ಟರ್ ಮಾಪಕದಲ್ಲಿ ೬.೫ ರ ಪರಿಮಾಣದ ಭೂಕಂಪವಾಗುವ ಸಾಧ್ಯತೆಗಳಿವೆ.

ಮುಂಬಯಿ ಮಹಾನಗರವನ್ನು ನಗರ ಮತ್ತು ಉಪನಗರ ಎಂದು ಎರಡು ಪ್ರದೇಶಗಳಾಗಿ ವಿಂಗಡಿಸಲಾಗಿದ್ದು ಇವೆರಡೂ ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರದ ಪ್ರತ್ಯೇಕ ಜಿಲ್ಲೆಗಳೂ ಆಗಿವೆ. ಇದರಲ್ಲಿ ನಗರ ಪ್ರದೇಶವನ್ನು ದ್ವೀಪ ನಗರ ಅಥವಾ ದಕ್ಷಿಣ ಮುಂಬೈ ಎಂದೂ ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಮುಂಬೈನ ಉಪನಗರ ಜಿಲ್ಲೆ ದ್ವೀಪದ ಹೆಚ್ಚಿನ ಭಾಗವನ್ನು ಆಕ್ರಮಿಸಿಕೊಂಡಿದೆ. ಮುಂಬೈನ ಒಟ್ಟು ವಿಸ್ತೀರ್ಣ ೨೩೩ ಚದರ ಮೈಲಿ. ಇದರಲ್ಲಿ ದ್ವೀಪ ನಗರವು ೬೭.೭೯ ಚದರ ಕಿ.ಮೀ. ಹಾಗೂ ಉಪನಗರ ಜಿಲ್ಲೆಯು ೩೭೦ ಚದರ ಕಿ.ಮೀ. ವ್ಯಾಪಿಸಿದೆ. ಉಳಿದ ಪ್ರದೇಶಗಳು ವಿವಿಧ ರಕ್ಷಣಾ ಸಂಸ್ಥೆಗಳಿಗೆ ಸೇರಿವೆ. ಮುಂಬೈ ಪೋರ್ಟ್ ಟ್ರಸ್ಟ್, ಪರಮಾಣು ಶಕ್ತಿ ಆಯೋಗ ಮತ್ತು ಬೊರಿವಲಿ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಉದ್ಯಾನವನ ಇದು ಗ್ರೇಟರ್ ಮುಂಬೈನ ಮುನ್ಸಿಪಲ್ ಕಾರ್ಪೊರೇಶನ್‌ನ ವ್ಯಾಪ್ತಿಯಿಂದ ಹೊರಗಿದೆ. ಮುಂಬೈ ಮಹಾನಗರ ಪ್ರದೇಶವು ಗ್ರೇಟರ್ ಮುಂಬೈ ಜೊತೆಗೆ ಥಾಣೆ, ಪಾಲ್ಘರ್ ಮತ್ತು ರಾಯಗಡ್ ಜಿಲ್ಲೆಗಳ ಭಾಗಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿದೆ. ಇದು ೧೬೮೧.೫ ಚದರ ಮೈಲಿ ವಿಸ್ತೀರ್ಣವನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಮುಂಬೈ ಭಾರತದ ಪಶ್ಚಿಮ ಕರಾವಳಿಯಲ್ಲಿ ಉಲ್ಲಾಸ್ ನದಿಯ ಮುಖಭಾಗದಲ್ಲಿ ಕೊಂಕಣ ಎಂದು ಕರೆಯಲ್ಪಡುವ ಕರಾವಳಿ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿದೆ. ಇದು ಸಾಲ್ಸೆಟ್ ದ್ವೀಪದಲ್ಲಿ (ಸಷ್ಟಿ ದ್ವೀಪ) ನೆಲೆಸಿದ್ದು ಇದು ಥಾಣೆ ಜಿಲ್ಲೆಯೊಂದಿಗೆ ಭಾಗಶಃ ಹಂಚಿಕೊಳ್ಳುತ್ತದೆ. ನಗರದ ಹಲವು ಭಾಗಗಳು ಸಮುದ್ರ ಮಟ್ಟಕ್ಕಿಂತ ಸ್ವಲ್ಪ ಮೇಲಿದ್ದು ೧೦ ಮೀ. (೩೩ ಅಡಿ) ನಿಂದ ೧೫ ಮೀ. (೪೯ ಅಡಿ) ವರೆಗೆ ಎತ್ತರದಲ್ಲಿದೆ. ನಗರವು ಸರಾಸರಿ ೧೪ ಮೀ (೪೬ ಅಡಿ) ಎತ್ತರವನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಉತ್ತರ ಮುಂಬೈ (ಸಾಲ್ಸೆಟ್) ಗುಡ್ಡಗಾಡು ಪ್ರದೇಶವಾಗಿದೆ. ನಗರದ ಅತ್ಯುನ್ನತ ಸ್ಥಳವೆಂದರೆ ಪೊವೈ-ಕನ್ಹೇರಿ ಶ್ರೇಣಿಗಳಲ್ಲಿನ ಸಾಲ್ಸೆಟ್ಟೆಯಲ್ಲಿದೆ. ಈ ಸ್ಥಳವು ೪೫೦ ಮೀ (೧೪೭೬ ಅಡಿ) ಎತ್ತರವಿದೆ. ಸಂಜಯ್ ಗಾಂಧಿ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಉದ್ಯಾನವನ (ಬೋರಿವಲಿ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಉದ್ಯಾನವನ) ಮುಂಬೈ ಉಪನಗರ ಜಿಲ್ಲೆಯಲ್ಲಿ ಮತ್ತು ಭಾಗಶಃ ಥಾಣೆ ಜಿಲ್ಲೆಯಲ್ಲಿದೆ ಮತ್ತು ಇದು ೩೯.೮೦ ಚದರ ಮೈಲಿ ವಿಸ್ತೀರ್ಣದಲ್ಲಿ ವ್ಯಾಪಿಸಿದೆ.

ಭಟ್ಸಾ ಅಣೆಕಟ್ಟಿನ ಹೊರತಾಗಿ ನಗರಕ್ಕೆ ನೀರು ಸರಬರಾಜು ಮಾಡುವ ಆರು ಪ್ರಮುಖ ಸರೋವರಗಳಿವೆ. ಅವುಗಳೆಂದರೆ ವಿಹಾರ್, ಲೋವರ್ ವೈತರ್ಣ, ಮೇಲಿನ ವೈತರ್ಣ, ತುಳಸಿ, ತಾನ್ಸಾ ಮತ್ತು ಪೊವೈ. ತುಳಸಿ ಸರೋವರ ಮತ್ತು ವಿಹಾರ್ ಸರೋವರಗಳು ನಗರದ ಮಿತಿಯಲ್ಲಿ ಬೊರಿವಿಲಿ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಉದ್ಯಾನವನದಲ್ಲಿವೆ. ನಗರ ವ್ಯಾಪ್ತಿಯಲ್ಲಿರುವ ಪೊವಾಯಿ ಸರೋವರದಿಂದ ಸರಬರಾಜನ್ನು ಕೃಷಿ ಮತ್ತು ಕೈಗಾರಿಕಾ ಉದ್ದೇಶಗಳಿಗಾಗಿ ಮಾತ್ರ ಬಳಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಮೂರು ಸಣ್ಣ ನದಿಗಳು ಅವುಗಳೆಂದರೆ ದಹಿಸರ್ ನದಿ, ಪೊಯಿನ್ಸರ್ (ಅಥವಾ ಪೊಯ್ಸರ್) ಮತ್ತು ಓಹಿವಾರಾ (ಅಥವಾ ಓಶಿವಾರಾ) ಉದ್ಯಾನವನದೊಳಗೆ ಹುಟ್ಟುತ್ತವೆ. ಆದರೆ ಕಲುಷಿತ ಮಿಥಿ ನದಿಯು ತುಳಸಿ ಸರೋವರದಿಂದ ಹುಟ್ಟುತ್ತದೆ ಹಾಗೂ ವಿಹಾರ್ ಮತ್ತು ಪೊವೈ ಸರೋವರಗಳಿಂದ ಉಕ್ಕಿ ಹರಿಯುವ ನೀರನ್ನು ಸಂಗ್ರಹಿಸುತ್ತದೆ. ಸಾಲ್ಸೆಟ್ ದ್ವೀಪದ ಪೂರ್ವ ಕರಾವಳಿಯು ದೊಡ್ಡ ಮ್ಯಾಂಗ್ರೋವ್ ಜೌಗು ಪ್ರದೇಶಗಳಿಂದ ಆವೃತವಾಗಿದೆ. ಇದು ಜೀವವೈವಿಧ್ಯದಿಂದ ಸಮೃದ್ಧವಾಗಿದೆ. ಆದರೆ ಪಶ್ಚಿಮ ಕರಾವಳಿಯು ಹೆಚ್ಚಾಗಿ ಮರಳು ಮತ್ತು ಕಲ್ಲಿನಿಂದ ಕೂಡಿದೆ.

ನಗರ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿನ ಮಣ್ಣಿನ ಹೊದಿಕೆಯು ಸಮುದ್ರದ ಸಾಮೀಪ್ಯದಿಂದಾಗಿ ಪ್ರಧಾನವಾಗಿ ಮರಳಿನಿಂದ ಕೂಡಿದೆ. ಉಪನಗರಗಳಲ್ಲಿ ಮಣ್ಣಿನ ಹೊದಿಕೆಯು ಹೆಚ್ಚಾಗಿ ಮೆಕ್ಕಲು ಮತ್ತು ಲೋಮಮಿಯಾಗಿರುತ್ತದೆ. ಈ ಪ್ರದೇಶದ ಆಧಾರವಾಗಿರುವ ಬಂಡೆಯು ಕಪ್ಪು ಡೆಕ್ಕನ್ ಬಸಾಲ್ಟ್ ಹರಿವುಗಳಿಂದ ಕೂಡಿದೆ ಹಾಗೂ ಅವುಗಳ ಆಮ್ಲೀಯ ಮತ್ತು ಮೂಲ ರೂಪಾಂತರಗಳು ಕ್ರಿಟೇಶಿಯಸ್ ಮತ್ತು ಆರಂಭಿಕ ಇಯಸೀನ್ ಯುಗಗಳಿಗೆ ಹಿಂದಿನವು. ಸುತ್ತಮುತ್ತಲಿನ ೨೩ ದೋಷ ರೇಖೆಗಳ ಉಪಸ್ಥಿತಿಯಿಂದಾಗಿ ಮುಂಬೈ ಭೂಕಂಪನ ಸಕ್ರಿಯ ವಲಯದಲ್ಲಿದೆ. ಈ ಪ್ರದೇಶವನ್ನು ಮೂರನೇ ಭೂಕಂಪನ ವಲಯ ಪ್ರದೇಶವೆಂದು ವರ್ಗೀಕರಿಸಲಾಗಿದೆ. ಅಂದರೆ ರಿಕ್ಟರ್ ಮಾಪಕದಲ್ಲಿ ೬.೫ ತೀವ್ರತೆಯ ಭೂಕಂಪವನ್ನು ನಿರೀಕ್ಷಿಸಬಹುದು.

ಹವಾಮಾನ

ಉಷ್ಣವಲಯದಲ್ಲಿ ಹಾಗೂ ಸಮುದ್ರದದಂಡೆಯಲ್ಲಿರುವ ಮುಂಬಯಿಯಲ್ಲಿ ಎರಡು ಋತುಗಳು ಮುಖ್ಯವಾಗಿವೆ. ಮುಂಬೈಯು ಕೊಪ್ಪೆನ್ ಹವಾಮಾನ ವರ್ಗೀಕರಣದ ಅಡಿಯಲ್ಲಿ ತೀವ್ರವಾದ ಉಷ್ಣವಲಯದ ಆರ್ದ್ರ ಮತ್ತು ಶುಷ್ಕ ಹವಾಗುಣವನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಆದಾಗ್ಯೂ ಮಧ್ಯ ಮತ್ತು ದಕ್ಷಿಣದ ಉಪನಗರಗಳು ಉಷ್ಣವಲಯದ ಮಾನ್ಸೂನ್ ಹವಾಮಾನವನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದು ಹೆಚ್ಚಿನ ಆರ್ದ್ರ ಋತುವಿನ ಮಳೆಯನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಮುಂಬೈಯು ವಾಸ್ತವಿಕವಾಗಿ ಮಳೆಯಿಲ್ಲದ ಅವಧಿಯನ್ನು ಅಕ್ಟೋಬರ್‌ನಿಂದ ಮೇ ವರೆಗೆ ವಿಸ್ತರಿಸುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ಜುಲೈನಲ್ಲಿ ಅತ್ಯಂತ ಆರ್ದ್ರ ಅವಧಿಯನ್ನು ತಲುಪುತ್ತದೆ. ಡಿಸೆಂಬರ್‌ನಿಂದ ಫೆಬ್ರುವರಿವರೆಗಿನ ತಂಪಾದ ಋತುವಿನ ನಂತರ ಮಾರ್ಚ್‌ನಿಂದ ಮೇ ವರೆಗೆ ಬಿಸಿ ಋತುವಿನಲ್ಲಿ ಇರುತ್ತದೆ.

ಆರ್ದ್ರ ಹವಾಮಾನ ಮಾರ್ಚ್‌‍ನಿಂದ ಆಕ್ಟೋಬರ್‌‍ವರೆಗಿದ್ದು ಈ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ವಾತಾವರಣದಲ್ಲಿ ನೀರಿನಂಶ ಹೆಚ್ಚಿರುತ್ತದೆ. ದಿನದ ತಾಪಮಾನ ೩೦ ಡಿಗ್ರಿ ಸೆಂಟಿಗ್ರೇಡ್‌‍ವರೆಗಿರುತ್ತದೆ. ಜೂನ್‌ನಿಂದ ಸೆಪ್ಟೆಂಬರಿನವರೆಗೂ ಅನುಭವಕ್ಕೆ ಬರುವ ಮಳೆಗಾಲದಲ್ಲಿ ಜಡಿಮಳೆ ಸಾಮಾನ್ಯ. ಸರಾಸರಿ ವಾರ್ಷಿಕ ಮಳೆ ೨೨೦೦ ಮಿ.ಮೀ. ೧೯೫೪ರಲ್ಲಿ ಬಿದ್ದ ೩೪೫೨ ಮಿ.ಮೀ ಮಳೆ ವಾರ್ಷಿಕ ದಾಖಲೆಯಾದರೆ ಜುಲೈ ೨೬, ೨೦೦೫ ರಂದು ಬಿದ್ದ ೯೪೪ ಮಿ.ಮೀ ಮಳೆ ಒಂದೇ ದಿನದಲ್ಲಿ ಬಿದ್ದ ಅತಿ ಹೆಚ್ಚು ಮಳೆ. ಸರಾಸರಿ ಒಟ್ಟು ವಾರ್ಷಿಕ ಮಳೆಯು ದ್ವೀಪ ನಗರಕ್ಕೆ ೨೨೧೩.೪ ಮಿ.ಮೀ. (೮೭ ಇಂಚು) ಮತ್ತು ಉಪನಗರಗಳಿಗೆ ೨೫೦೨.೩ ಮಿ.ಮೀ. (೯೯ ಇಂಚು) ಆಗಿದೆ.

ನವೆಂಬರಿನಿಂದ ಫೆಬ್ರುವರಿಯವರೆಗೆ ಒಣ ಹವೆಯಿರುತ್ತದೆ. ವಾತಾವರಣವೂ ತಕ್ಕಮಟ್ಟಿಗೆ ತಂಪಾಗಿರುತ್ತದೆ. ಉತ್ತರದಿಂದ ಬೀಸುವ ತಂಗಾಳಿಯೇ ಈ ಬದಲಾವಣೆಗೆ ಕಾರಣ. ವಾರ್ಷಿಕ ತಾಪಮಾನ ಗರಿಷ್ಠ ೩೮ ಡಿಗ್ರಿ ಇದ್ದರೆ ಕನಿಷ್ಠ ೧೧ ಡಿಗ್ರಿಯವರೆಗಿರುತ್ತದೆ. ೪೩ ಡಿಗ್ರಿ ಮತ್ತು ೭.೪ ಡಿಗ್ರಿ ಕ್ರಮವಾಗಿ ಅತಿ ಹೆಚ್ಚು ಮತ್ತು ಅತಿ ಕಡಿಮೆ ತಾಪಮಾನದ ದಾಖಲೆಗಳು.

ಜೂನ್ ಮತ್ತು ಸೆಪ್ಟೆಂಬರ್ ನಡುವೆ ಮುಂಬೈನಲ್ಲಿ ನೈಋತ್ಯ ಮಾನ್ಸೂನ್ ಮಳೆಯಾಗುತ್ತದೆ. ಮೇ ತಿಂಗಳಲ್ಲಿ ಪೂರ್ವ ಮುಂಗಾರು ಮಳೆಯು ಸಂಭವಿಸುತ್ತದೆ. ಸಾಂದರ್ಭಿಕವಾಗಿ ಈಶಾನ್ಯ ಮಾನ್ಸೂನ್ ಮಳೆಯು ಅಕ್ಟೋಬರ್ ಮತ್ತು ನವೆಂಬರ್‌ನಲ್ಲಿ ಸಂಭವಿಸುತ್ತದೆ.

ಸರಾಸರಿ ವಾರ್ಷಿಕ ತಾಪಮಾನವು ೨೭ ಡಿಗ್ರಿ ಸೆಲ್ಸಿಯಸ್ ಮತ್ತು ಸರಾಸರಿ ವಾರ್ಷಿಕ ಮಳೆಯು ೨೨೧೩ ಮಿ.ಮೀ. (೮೭ ಇಂಚು) ಆಗಿದೆ. ದ್ವೀಪ ನಗರದಲ್ಲಿ ಸರಾಸರಿ ಗರಿಷ್ಠ ತಾಪಮಾನವು ೩೧ ಡಿಗ್ರಿ ಸೆಲ್ಸಿಯಸ್ ಹಾಗೂ ಸರಾಸರಿ ಕನಿಷ್ಠ ತಾಪಮಾನವು ೨೪ ಡಿಗ್ರಿ ಸೆಲ್ಸಿಯಸ್ ಆಗಿದೆ. ಉಪನಗರಗಳಲ್ಲಿ ದೈನಂದಿನ ಸರಾಸರಿ ಗರಿಷ್ಠ ತಾಪಮಾನವು ೨೯ ಡಿಗ್ರಿ ಸೆಲ್ಸಿಯಸ್ ನಿಂದ ೩೩ ಡಿಗ್ರಿ ಸೆಲ್ಸಿಯಸ್‌ವರೆಗೆ ಇರುತ್ತದೆ. ಆದರೆ ದೈನಂದಿನ ಸರಾಸರಿ ಕನಿಷ್ಠ ತಾಪಮಾನವು ೧೬ ಡಿಗ್ರಿ ಸೆಲ್ಸಿಯಸ್ ನಿಂದ ೨೬ ಡಿಗ್ರಿ ಸೆಲ್ಸಿಯಸ್‌ವರೆಗೆ ಇರುತ್ತದೆ. ದಾಖಲೆಯ ಗರಿಷ್ಠ ೪೨.೨ ಡಿಗ್ರಿ ಸೆಲ್ಸಿಯಸ್‌ ೧೪ ಏಪ್ರಿಲ್ ೧೯೫೨ ರಂದು ಮತ್ತು ದಾಖಲೆಯ ಕನಿಷ್ಠ ೭.೪ ಡಿಗ್ರಿ ಸೆಲ್ಸಿಯಸ್‌ ೨೭ ಜನವರಿ ೧೯೬೨ ರಂದು ಹೊಂದಿಸಲಾಗಿದೆ.

ನಗರದಲ್ಲಿ ಉಷ್ಣವಲಯದ ಚಂಡಮಾರುತಗಳು ಅಪರೂಪ. ೧೯೪೮ ರಲ್ಲಿ ಜುಹುದಲ್ಲಿ ಗಂಟಿಗೆ ೧೫೧ ಕಿ.ಮೀ. ವೇಗವನ್ನು ತಲುಪಿದ ಚಂಡಮಾರುತವು ಮುಂಬೈ ಮೇಲೆ ಪ್ರಭಾವ ಬೀರಿದ ಅತ್ಯಂತ ಕೆಟ್ಟ ಚಂಡಮಾರುತವಾಗಿದೆ. ಚಂಡಮಾರುತದಿಂದಾಗಿ ೩೮ ಮಂದಿ ಸಾವನ್ನಪ್ಪಿದ್ದು ೪೭ ಮಂದಿ ನಾಪತ್ತೆಯಾಗಿದ್ದಾರೆ. ಚಂಡಮಾರುತವು ಮುಂಬೈನಲ್ಲಿ ೨೦ ಗಂಟೆಗಳ ಕಾಲ ಪ್ರಭಾವ ಬೀರಿತು ಮತ್ತು ನಗರವನ್ನು ಧ್ವಂಸಗೊಳಿಸಿತು.

ಮುಂಬೈಯು ಮಾನ್ಸೂನ್ ಪ್ರವಾಹಕ್ಕೆ ಗುರಿಯಾಗುತ್ತದೆ. ಹವಾಮಾನ ಬದಲಾವಣೆಯಿಂದಾಗಿ ಭಾರೀ ಮಳೆ ಮತ್ತು ಸಮುದ್ರದಲ್ಲಿನ ಉಬ್ಬರವಿಳಿತದಿಂದ ಪ್ರಭಾವಿತವಾಗಿರುತ್ತದೆ. ವಿಶ್ವ ಬ್ಯಾಂಕ್ ಪ್ರಕಾರ ಯೋಜಿತವಲ್ಲದ ಒಳಚರಂಡಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆ ಮತ್ತು ಅನೌಪಚಾರಿಕ ವಸಾಹತು ಮುಂಬೈನಲ್ಲಿ ಆಗಾಗ್ಗೆ ಪ್ರವಾಹಕ್ಕೆ ಪ್ರಮುಖ ಅಂಶವಾಗಿದೆ. ಮುಂಬೈನಲ್ಲಿ ಪ್ರವಾಹಕ್ಕೆ ಇತರ ಕಾರಣಗಳೆಂದರೆ ಅದರ ಭೌಗೋಳಿಕ ಸ್ಥಳವಾಗಿದೆ. ಮುಂಬೈ ನಗರವು ಪರ್ಯಾಯ ದ್ವೀಪವಾಗಿದೆ. (ಏಳು ದ್ವೀಪಗಳನ್ನು ಸಂಪರ್ಕಿಸುವ ಭೂ-ತುಂಬಿದ ಪ್ರದೇಶ) ಎತ್ತರದ ಸ್ಥಳದಲ್ಲಿ ಇರುವ ಅದರ ಉಪನಗರಗಳಿಗೆ ಹೋಲಿಸಿದರೆ ತಗ್ಗು ಪ್ರದೇಶವಾಗಿದೆ. ಕಳೆದ ಕೆಲವು ದಶಕಗಳಲ್ಲಿ ಉಪನಗರಗಳಲ್ಲಿ ಹೊಸ ಅನೌಪಚಾರಿಕ ವಸಾಹತುಗಳು ರೂಪುಗೊಂಡವು. ಇದರಿಂದ ಜನಸಂಖ್ಯೆಯಲ್ಲಿ ತ್ವರಿತ ಹೆಚ್ಚಳ, ಅಸಮರ್ಪಕ ತ್ಯಾಜ್ಯ ನಿರ್ವಹಣೆ ಮತ್ತು ಒಳಚರಂಡಿ ದಟ್ಟಣೆಗೆ ಕಾರಣವಾಯಿತು. ಈ ಪ್ರದೇಶಗಳಿಂದ ಬರುವ ಮಳೆನೀರು ಕೆಲವು ಕೊಳೆಗೇರಿಗಳು ಮತ್ತು ಬಹುಮಹಡಿ ಕಟ್ಟಡಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿರುವ ತಗ್ಗು ಪ್ರದೇಶದ ನಗರ ಪ್ರದೇಶಗಳಿಗೆ ಹೆಚ್ಚು ಹರಿಯುತ್ತದೆ. ಮುಂಬೈನಲ್ಲಿ ಪ್ರವಾಹವನ್ನು ಕಡಿಮೆ ಮಾಡುವ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯಲ್ಲಿ ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರ ಸರ್ಕಾರವು ಪ್ರವಾಹ ತಗ್ಗಿಸುವ ಯೋಜನೆಯನ್ನು ಅಳವಡಿಸಿಕೊಂಡಿತು. ಅದರ ಪ್ರಕಾರ ಒಳಚರಂಡಿ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯನ್ನು ಪುನರ್ರಚಿಸಲಾಯಿತು ಹಾಗೂ ಮಿಥಿ ನದಿಯ ಮರುಸ್ಥಾಪನೆ ಮತ್ತು ಅನೌಪಚಾರಿಕ ವಸಾಹತುಗಳ ಮರು-ಸ್ಥಾಪನೆ ಮಾಡಲಾಯಿತು.

ವಾಯು ಮಾಲಿನ್ಯ

ಮುಂಬೈನಲ್ಲಿ ವಾಯು ಮಾಲಿನ್ಯವು ಒಂದು ಪ್ರಮುಖ ಸಮಸ್ಯೆಯಾಗಿದೆ. ಡಿಸೆಂಬರ್ ೨೦೧೯ ರಲ್ಲಿ ಐಐಟಿ ಬಾಂಬೆ, ಸೇಂಟ್ ಲೂಯಿಸ್‌ನಲ್ಲಿರುವ ವಾಷಿಂಗ್ಟನ್ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯದ ಮೆಕ್‌ಕೆಲ್ವಿ ಸ್ಕೂಲ್ ಆಫ್ ಇಂಜಿನಿಯರಿಂಗ್ ಸಹಭಾಗಿತ್ವದಲ್ಲಿ ಮುಂಬೈನಲ್ಲಿ ವಾಯು ಮಾಲಿನ್ಯವನ್ನು ಅಧ್ಯಯನ ಮಾಡಲು ಏರೋಸಾಲ್ ಮತ್ತು ವಾಯು ಗುಣಮಟ್ಟ ಸಂಶೋಧನಾ ಸೌಲಭ್ಯವನ್ನು ಇತರ ಭಾರತೀಯ ನಗರಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಾರಂಭಿಸಿತು.

ಅರ್ಥ ವ್ಯವಸ್ಥೆ

ಮುಂಬಯಿಯನ್ನು ಭಾರತದ ಆರ್ಥಿಕ ರಾಜಧಾನಿ ಎನ್ನಲಾಗುತ್ತದೆ. ಭಾರತದ ಶೇಕಡಾ ೧೦ ರಷ್ಟು ಔದ್ಯೋಗಿಕ ಕಾರ್ಮಿಕರು ಮುಂಬಯಿಯಲ್ಲಿದ್ದಾರೆ. ಭಾರತದ ಆದಾಯ ತೆರಿಗೆಯ ಶೇಕಡಾ ೪೦ ರಷ್ಟು, ಕೇಂದ್ರ ಅಬಕಾರಿಯ ಶೇಕಡಾ ೨೦ ರಷ್ಟು, ಕಸ್ಟಮ್ಸ್ ಸುಂಕದ ಶೇಕಡಾ ೬೦ ರಷ್ಟು, ರಫ್ತು ವ್ಯಾಪಾರದ ಶೇಕಡಾ ೪೦ ರಷ್ಟು, ಅಷ್ಟೇ ಅಲ್ಲದೆ ೪೦ ಬಿಲಿಯನ್ ರೂಪಾಯಿಯ ವ್ಯಾವಸಾಯಿಕ ತೆರಿಗೆ ಮುಂಬಯಿಯಿಂದ ಬರುತ್ತದೆ. ಭಾರತದ ಪ್ರಮುಖ ಆರ್ಥಿಕ ಸಂಸ್ಥೆಗಳು ಮುಂಬಯಿಯಲ್ಲಿದ್ದು ಮುಂಬಯಿ ಶೇರು ಬಜಾರು, ಭಾರತೀಯ ರಿಸರ್ವ್ ಬ್ಯಾಂಕ್ , ನ್ಯಾಷನಲ್ ಸ್ಟಾಕ್ ಎಕ್ಸ್ ಚೇಂಜ್ ಇವೇ ಅಲ್ಲದೇ ಟಾಟಾ, ಗೋದ್ರೇಜ್ ಮತ್ತು ರಿಲಯನ್ಸ್ ನಂತಹ ಮಹಾ ಉದ್ಯೋಗಸಮೂಹಗಳ ಮುಖ್ಯ ಕಛೇರಿಗಳು ಮುಂಬಯಿಯಲ್ಲಿವೆ. ಅನೇಕ ವಿದೇಶೀ ಬ್ಯಾಂಕುಗಳೂ ತಮ್ಮ ಶಾಖೆಗಳನ್ನು ಮುಂಬಯಿಯಲ್ಲಿ ತೆರೆದಿವೆ.

ಸುಮಾರು ೧೯೮೦ ರವರೆಗೂ ಮುಂಬಯಿಯ ಬಟ್ಟೆ ಗಿರಣಿಗಳು ಆರ್ಥಿಕ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಆಧಾರಸ್ಥಂಭಗಳಾಗಿದ್ದವು. ಆದರೆ ಈಗ ತಂತ್ರಜ್ಙಾನ, ಆಭರಣಗಳ ಪಾಲೀಶ್ ಮಾಡುವಿಕೆ, ಆರೋಗ್ಯ, ಮಾಹಿತಿ ತಂತ್ರಜ್ಙಾನ ಮೊದಲಾದ ಉದ್ಯಮಗಳು ಮಹತ್ವದ ಕೊಡುಗೆ ನೀಡುತ್ತಿವೆ. ಮುಂಬಯಿ ರಾಜಧಾನಿಯೂ ಆಗಿರುವ ಕಾರಣ ರಾಜ್ಯ ಹಾಗೂ ಕೇಂದ್ರ ಸರಕಾರೀ ನೌಕರರು ಸಹಾ ಗಣನೀಯ ಸಂಖ್ಯೆಯಲ್ಲಿದ್ದಾರೆ. ಹಾಗೆಯೇ ಕೈಗಾಡಿಯ ಕಿರುವ್ಯಾಪಾರಿಗಳು, ಟ್ಯಾಕ್ಸಿ ಚಾಲಕರು, ಮೆಕ್ಯಾನಿಕ್ ಇತ್ಯಾದಿ ಉದ್ಯೋಗದಲ್ಲಿ ತೊಡಗಿಕೊಂಡಿರುವ ಕುಶಲ ಹಾಗೂ ಅ-ಕುಶಲ ಕಾರ್ಮಿಕರೂ ವಿಪುಲವಾಗಿದ್ದಾರೆ. ಮುಂಬಯಿ ಬಂದರೂ ಅನೇಕರಿಗೆ ಉದ್ಯೋಗಾವಕಾಶವನ್ನು ನೀಡಿದೆ.

ಮುಂಬಯಿಯ ಮನರಂಜನಾ ಉದ್ಯಮವಂತೂ ಅನೇಕರಿಗೆ ಉದ್ಯೋಗಾವಕಾಶಗಳನ್ನು ಕಲ್ಪಿಸಿದೆ. ಭಾರತದ ಪ್ರಮುಖ ಕಿರುತೆರೆ, ಉಪಗ್ರಹ ವಾಹಿನಿಗಳು, ಪುಸ್ತಕ ಪ್ರಕಾಶನ ಸಂಸ್ಥೆಗಳ ಕೇಂದ್ರ ಮುಂಬಯಿ. 'ಬಾಲಿವುಡ್ ' ಎಂದೇ ಹೆಸರಾಗಿರುವ ಹಿಂದಿ ಚಲನಚಿತ್ರೋದ್ಯಮದ ಕೆಂದ್ರವೂ ಮುಂಬಯಿಯೇ. ಮುಂಬಯಿಯ ಆರ್ಥಿಕ ಪ್ರಗತಿಗೆ ಗುಜರಾತಿ, ಮಾರವಾಡಿ ಮತ್ತು ಪಾರಸೀ ಜನಾಂಗದ ಗಣನೀಯ ಕೊಡುಗೆಯಿದೆ.

ರಾಜ್ಯ-ಸರಕಾರ ಹಾಗೂ ಮಹಾನಗರಪಾಲಿಕೆ

ಬೃಹನ್ಮುಂಬಯಿ ಮಹಾನಗರಪಾಲಿಕೆ ಈ ನಗರದ ಮೂಲಭೂತ ಅವಶ್ಯಕತೆಗಳಾದ ನೀರು ಸರಬರಾಜು, ಸಂಚಾರ ವ್ಯವಸ್ಥೆ ಇತ್ಯಾದಿಗಳನ್ನು ನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತದೆ. ಕಮೀಷನರ್ ಇದರ ಆಡಳಿತಾತ್ಮಕ ಮುಖ್ಯಾಧಿಕಾರಿಯಾಗಿದ್ದು ಐ.ಏ.ಎಸ್ ಹುದ್ದೆಯ ಈ ಅಧಿಕಾರಿಯನ್ನು ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರ ಸರಕಾರ ನೇಮಿಸುತ್ತದೆ. ಆಡಳಿತಾನುಕೂಲಕ್ಕಾಗಿ ನಗರವನ್ನು ೧೪ ಉಪವಿಭಾಗಗಳಾಗಿ ವಿಭಾಗಿಸಿದ್ದು ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಉಪವಿಭಾಗವನ್ನೂ ಒಬ್ಬೊಬ್ಬ ಉಪ-ಕಮೀಷನರ್ ನೋಡಿಕೊಳ್ಳುತ್ತಾರೆ.

ಮಹಾಪಾಲಿಕೆಯಲ್ಲಿ ಜನರಿಂದ ಚುನಾಯಿತರಾದ ೨೨೭ ನಗರಸೇವಕರು (ಕಾರ್ಪೋರೇಟರುಗಳು), ೫ ನಾಮಕರಣ ಮಾಡಲ್ಪಟ್ಟ ನಗರಸೇವಕರು ಹಾಗೂ ಒಬ್ಬ ಮಹಾಪೌರ (ಮೇಯರ್ ) ಇರುತ್ತಾರೆ. ರಾಜ್ಯದ ಸಾಧಾರಣ ಎಲ್ಲಾ ರಾಜಕೀಯ ಪಕ್ಷಗಳ ಉಮೇದುವಾರರನ್ನೂ ಈ ನಗರಪಾಲಿಕೆಯ ಚುನಾವಣೆಗಳಲ್ಲಿ ಕಾಣಬಹುದು.

ಮುಂಬಯಿ ಪೋಲೀಸ್ ರಾಜ್ಯದ ಗೃಹ ಖಾತೆಯ ಅಧೀನದಲ್ಲಿ ಕೆಲಸಮಾಡುತ್ತದೆ. ಐ.ಪಿ.ಎಸ್ ದರ್ಜೆಯ ಕಮೀಷನರ್ ಮುಂಬಯಿ ಪೋಲೀಸ್ ಪಡೆಯ ಮುಖ್ಯಾಧಿಕಾರಿ. ಮುಂಬಯಿ ನಗರವನ್ನು ಏಳು ಪೋಲೀಸ್ ವಲಯಗಳಾಗಿಯೂ, ಹದಿನೇಳು ವಾಹನ ಸಾರಿಗೆ ಪೋಲೀಸ್ ವಲಯಗಳಾಗಿಯೂ ವಿಭಜಿಸಲಾಗಿದ್ದು ಪ್ರತಿಯೊಂದು ವಲಯಕ್ಕೂ ಒಬ್ಬ ಡೆಪ್ಯುಟಿ ಕಮೀಷನರ್ ನೇತೃತ್ವವಿದೆ. ವಾಹನ ಸಾರಿಗೆ ಪೋಲೀಸ್ ಮುಂಬಯಿ ಪೋಲಿಸಿಗೆ ಸೇರಿದೆ.

ಮುಂಬಯಿಯಲ್ಲಿರುವ ಉಚ್ಚ ನ್ಯಾಯಾಲಯದ ವ್ಯಾಪ್ತಿ ಕೇವಲ ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರ ರಾಜ್ಯಕ್ಕಷ್ಟೇ ಅಲ್ಲದೇ ಗೋವಾ ರಾಜ್ಯ ಕೇಂದ್ರಾಡಳಿತ ಪ್ರದೇಶಗಳಾದ ದಮನ್, ದಿಯು, ದಾದ್ರ ಮತ್ತು ನಗರಹವೇಲಿಗಳಿಗೂ ಹಬ್ಬಿದೆ. ಇದಲ್ಲದೆ ಸಿವಿಲ್ ಪ್ರಕರಣಗಳಿಗಾಗಿ ಸಣ್ಣ ವ್ಯಾಜ್ಯಗಳ ನ್ಯಾಯಾಲಯ ಮತ್ತು ಕ್ರಿಮಿನಲ್ ಪ್ರಕರಣಗಳಿಗಾಗಿ ಸೆಷನ್ಸ್ ನ್ಯಾಯಾಲಯಗಳೂ ಇವೆ.

೬ ಜನ ಸಂಸತ್ತಿನಲ್ಲಿಯೂ, ೩೪ ಜನ ವಿಧಾನ ಮಂಡಲದಲ್ಲಿಯೂ ಮುಂಬಯಿಯನ್ನು ಪ್ರತಿನಿಧಿಸುತ್ತಾರೆ.

ಈಗ ಶಿವಸೇನ ಪಕ್ಷ ಬಹುಮತದಿಂದ ಗೆದ್ದು ಆಯ್ಕೆಯಾಗಿದೆ. ಬೃಹನ್ ಮುಂಬಯಿ ನಗರಪಾಲಿಕೆಯ ಅಧಿಕಾರವಹಿಸಿಕೊಂಡಿದೆ. ಇನ್ನು ನಾಲ್ಕು ವರೆ ವರ್ಷದ ಪ್ರಗತಿಕಾರ್ಯಗಳನ್ನೆಲ್ಲಾ ಅದೇ ನಿರ್ವಹಿಸಬೇಕಾಗಿದೆ.

ಸಂಚಾರ ವ್ಯವಸ್ಥೆ

ಮುಂಬಯಿಯ ನಾಗರೀಕರು ದೈನಂದಿನ ಸಂಚಾರೀ ಅಗತ್ಯಗಳಿಗೆ ಸರಕಾರೀ ಸಾರಿಗೆಯ ಮೇಲೆ ಬಹಳಷ್ಟು ಅವಲಂಬಿತರಾಗಿದ್ದಾರೆ. ರಸ್ತೆಗಳ ದುಸ್ಥಿತಿಯಿಂದ ಮತ್ತು ಪಾರ್ಕಿಂಗ್ ಮಾಡಲು ಸ್ಥಳದ ಅಭಾವದಿಂದ ಖಾಸಗೀ ವಾಹನಗಳು ಅಷ್ಟಾಗಿ ಜನಪ್ರಿಯವಾಗಿಲ್ಲ. ಆದರೂ ಈತ್ತೀಚೆಗೆ ಲೋಕಲ್ ರೈಲಿನಲ್ಲಿಯ ಸಹಿಸಲಸಾಧ್ಯ ಜನದಟ್ಟಣೆಯಿಂದ ಬೇಸತ್ತ ಜನ ಸ್ವಂತ ವಾಹನದ ಮೊರೆ ಹೋಗುವ ಪ್ರವೃತ್ತಿಯೂ ಕಾಣಬರುತ್ತಿದೆ. ಸುಮಾರು ೩೫ ಲಕ್ಷ ಜನ ಲೋಕಲ್ ರೈಲಿನಲ್ಲಿ ಪ್ರತಿದಿನ ಪ್ರಯಾಣಮಾಡುತ್ತಾರೆಂಬ ದಾಖಲೆ ಇದೆ. ಲೋಕಲ್ ರೈಲುಗಳು ಮುಂಬಯಿ ಜನಜೀವನದ ಜೀವನಾಡಿ ಎಂದು ಹೇಳಲು ಅಡ್ಡಿಯಿಲ್ಲ. ಪಶ್ಚಿಮ ಮತ್ತು ಮಧ್ಯ ರೈಲ್ವೆಗಳ ಕೇಂದ್ರ ಕಛೇರಿಗಳು ಮುಂಬಯಿಯಲ್ಲವೆ.

ಮುಂಬಯಿ ಲೋಕಲ್ ರೈಲು ಮೂರು ಮುಖ್ಯ ಮಾರ್ಗಗಳಲ್ಲಿ ಸಂಚರಿಸುತ್ತದೆ. ಮುಂಬಯಿಯ ಪಶ್ಚಿಮ ರೈಲ್ವೆಯ ಸಂಚಾರವಿದ್ದರೆ ಮುಂಬಯಿಯ ಮಧ್ಯಭಾಗ ಮತ್ತು ಈಶಾನ್ಯ ಭಾಗ ಮಧ್ಯ ರೈಲ್ವೆ ನಿಭಾಯಿಸುತ್ತದೆ. ಆಗ್ನೇಯ ಭಾಗದ ಪ್ರದೇಶಗಳಿಗೆ ಹಾರ್ಬರ್ ಲೈನ್ ಇದೆ. ಇದು ಮಧ್ಯರೈಲ್ವೆಯ ಒಂದು ಭಾಗ. ಇವೆರಡೂ ರೈಲುಗಳ ೧೨೪ ಕಿ. ಮೀ. ಉದ್ದದ ಹಾಗೂ ಹಾರ್ಬರ್ ಲೈನಿನ ಮತ್ತೊಂದು ೫೪ ಕಿ.ಮೀ. ಉದ್ದದ ರೈಲು ಹಳಿಗಳ ಜಾಲ ಮುಂಬಯಿಯಲ್ಲಿ ಹರಡಿಕೊಂಡಿವೆ. ಮುಂಬಯಿಯಿಂದ ಭಾರತದ ಎಲ್ಲಾ ದಿಕ್ಕುಗಳಿಗೂ ಚೆನ್ನಾಗಿ ರೈಲು ಸಂಪರ್ಕವಿದೆ.

ಮುಂಬಯಿಯ ರಸ್ತೆ ಸಾರಿಗೆಯಲ್ಲಿ ಬೆಸ್ಟ್ (ಬಾಂಬೆ ವಿದ್ಯುತ್ ಸರಬರಾಜು ಮತ್ತು ಸಾರಿಗೆ) ಮಹತ್ವದ ಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿದೆ. ಈ ಮುಂಬಯಿ ನಗರಪಾಲಿಕೆಯ ಅಧೀನದ ಸ್ವಾಯತ್ತ ಸಂಸ್ಥೆ ನೋಡಿಕೊಳ್ಳುವ ಸಾರ್ವಜನಿಕ ಸಾರಿಗೆ ವ್ಯವಸ್ಥೆ ಕೇವಲ ಮುಂಬಯಿ ನಗರವಷ್ಟೇ ಅಲ್ಲದೇ ಉಪನಗರಗಳು, ನವಿ ಮುಂಬಯಿ ಮತ್ತು ಠಾಣೆಯನ್ನೂ ಒಳಗೊಳ್ಳುತ್ತದೆ. ಬಸ್ಸುಗಳನ್ನು ಸಾಧಾರಣವಾಗಿ ಸಮೀಪದ ಅಥವಾ ಮಧ್ಯಮ ದೂರದ ಪ್ರಯಾಣಕ್ಕೆ ಉಪಯೋಗಿಸಿದರೆ ಹೆಚ್ಚು ದೂರದ ಓಡಾಟಕ್ಕೆ ಲೋಕಲ್ ರೈಲು ಬಸ್ಸಿಗಿಂತ ಅಗ್ಗವಾಗುತ್ತದೆ. ಆದರೂ ಬಸ್‌ನಲ್ಲಿ ಪ್ರಯಾಣಿಸುವವರ ಸಂಖ್ಯೆ ೩೨ ಲಕ್ಷಕ್ಕಿಂತ ಅಧಿಕವಾಗಿದೆ. ಸಾಧಾರಣ ಬಸ್ಸುಗಳೊಂದಿಗೆ ಮಹಡಿಬಸ್ ಹಾಗೂ ವಾತಾನುಕೂಲಿತ ಬಸ್ಸುಗಳನ್ನೂ ಬೆಸ್ಟ್ (ಬಾಂಬೆ ವಿದ್ಯುತ್ ಸರಬರಾಜು ಮತ್ತು ಸಾರಿಗೆ) ಓಡಿಸುತ್ತದೆ. ಖಾಸಗೀ ಸಂಚಾರಕ್ಕಾಗಿ ಹಳದಿ, ಕಪ್ಪು ಬಣ್ಣದ ಟ್ಯಾಕ್ಸಿಗಳು ನಗರಗಳಲ್ಲಿ ಲಭ್ಯವಿದೆ. ಆಟೋರಿಕ್ಷಾಗಳಿಗೆ ನಗರಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಪ್ರವೇಶವಿಲ್ಲವಾದರೂ ಉಪನಗರಗಳಲ್ಲಿ ಇವು ಜನಸಾಮಾನ್ಯರ ಮುಖ್ಯ ಖಾಸಗೀ ಸಂಚಾರ ಮಾಧ್ಯಮಗಳಾಗಿವೆ. ಮುಂಬೈನಲ್ಲಿ ಟ್ಯಾಕ್ಸಿಗಳು ಮತ್ತು ಆಟೋ ರಿಕ್ಷಾಗಳು ಸಂಕುಚಿತ ನೈಸರ್ಗಿಕ ಅನಿಲದಿಂದ (ಸಿಎನ್‌ಜಿ) ಚಲಾಯಿಸಲು ಕಾನೂನಿನ ಅಗತ್ಯವಿದೆ ಹಾಗೂ ಅವು ಅನುಕೂಲಕರ, ಆರ್ಥಿಕ ಮತ್ತು ಸುಲಭವಾಗಿ ಲಭ್ಯವಿರುವ ಸಾರಿಗೆ ಸಾಧನಗಳಾಗಿವೆ.

ಮುಂಬಯಿಯ ಛತ್ರಪತಿ ಶಿವಾಜಿ ಅಂತರರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ವಿಮಾನ ನಿಲ್ದಾಣ ( ಹಳೆಯ ಹೆಸರು ಸಹಾರ್ ಅಂತರರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ವಿಮಾನ ನಿಲ್ದಾಣ) ಭಾರತದ ಅತ್ಯಂತ ಕಿಕ್ಕಿರಿದ ವಿಮಾನ ನಿಲ್ದಾಣವಾಗಿದೆ. ಸಾಂತಾಕ್ರೂಝ್‌‍ನಲ್ಲಿ ಭಾರತದೊಳಗಿನ ಸಂಚಾರಕ್ಕಾಗಿ ವಿಮಾಣ ನಿಲ್ದಾಣವಿದೆ.

ಮುಂಬಯಿ ತನ್ನ ವೈಶಿಷ್ಟ್ಯಪೂರ್ಣ ಭೌಗೋಳಿಕ ಸ್ವರೂಪದಿಂದ ಜಗತ್ತಿನಲ್ಲಿಯೇ ಅತ್ಯುತ್ತಮ ಸ್ವಾಭಾವಿಕ ಬಂದರುಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗಿದೆ. ಭಾರತದ ಸರಕು ಹಾಗೂ ಪ್ರಯಾಣಿಕರ ಸಾಗಣೆಯಲ್ಲಿ ಮುಂಬಯಿ ಬಂದರು ಶೇಕಡಾ ೫೦ ರಷ್ಟು ಪಾಲು ಪಡೆದಿದೆ. ಭಾರತೀಯ ನೌಕಾಪಡೆಯ ಮಹತ್ವದ ನೆಲೆಯೂ ಮುಂಬಯಿಯಲ್ಲಿದೆ.

ನಾಗರೀಕ ಸೌಲಭ್ಯಗಳು

ಮುಂಬಯಿ ನಗರದ ಕುಡಿಯುವ ನೀರಿನ ಸರಬರಾಜು ಮುಖ್ಯವಾಗಿ ತುಳಸಿ ಮತ್ತು ವಿಹಾರ್ ಕೆರೆಗಳಿಂದ ಹಾಗೂ ಇನ್ನೂ ಉತ್ತರದ ಕೆಲವು ಕೆರೆಗಳಿಂದ ಆಗುತ್ತದೆ. ಭಾಂಡುಪ್‌ನಲ್ಲಿರುವ ಏಶಿಯಾದಲ್ಲಿಯೇ ಅತಿ ದೊಡ್ಡದಾದ ಶುದ್ಧೀಕರಣ ಕೇಂದ್ರದಲ್ಲಿ ಈ ನೀರನ್ನು ಶುದ್ಧೀಕರಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ರಸ್ತೆಗಳ ಮೇಲುಸ್ತುವಾರಿ ಮತ್ತು ನಗರದ ಕಸವನ್ನು ಸಾಗಿಸುವುದು ಕೂಡಾ ನಗರಪಾಲಿಕೆಯ ಜವಾಬ್ದಾರಿಗಳಲ್ಲಿ ಸೇರುತ್ತದೆ. ಮುಂಬಯಿಯಲ್ಲಿ ಪ್ರತಿ ದಿನ ಉತ್ಪತ್ತಿಯಾಗುವ ಸುಮಾರು ೭,೮೦೦ ಮೆಟ್ರಿಕ್ ಕಸವನ್ನು ನಗರದ ವಾಯವ್ಯ ಭಾಗದಲ್ಲಿರುವ ಗೋರೈ ಎಂಬಲ್ಲಿಗೆ ಸಾಗಿಸಿ ಅಲ್ಲಿ ಸುರಿಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಇದರಂತೆ ಈಶಾನ್ಯದಲ್ಲಿ ಮುಲುಂದ್, ಪೂರ್ವದಲ್ಲಿ ದೇವನಾರ್ ಎಂಬ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಕಸ ಸುರಿಯುವ ಪ್ರದೇಶಗಳಿವೆ. ವರಳಿ ಮತ್ತು ಬಾಂದ್ರಾಗಳಲ್ಲಿ ಕೊಳಚೆ ನೀರನ್ನು ಪರಿಷ್ಕರಿಸುವ ಕೇಂದ್ರಗಳಿವೆ. ಬೆಸ್ಟ್ ಸಂಸ್ಥೆಯು ನಗರದ ವಿದ್ಯುತ್ ಸರಬರಾಜನ್ನೂ ನೋಡಿಕೊಳ್ಳುತ್ತದೆ. ಉಪನಗರಗಳ ವಿದ್ಯುತ್ ವಿತರಣೆ ರಿಲಯನ್ಸ್ ಎನರ್ಜಿ ಮತ್ತು ಮಹಾವಿತರಣ (ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರ ವಿದ್ಯುತ್ ವಿತರಣಾ ಮಂಡಳಿ) ಗಳ ನಿಯಂತ್ರಣದಲ್ಲಿವೆ. ಮಹಾನಗರದ ವಿದ್ಯುತ್ ಬೇಡಿಕೆಯನ್ನು ಖಾಸಗೀ ಒಡೆತನದ ಟಾಟಾ ಸಮೂಹದ ಟಾಟಾ ಪವರ್ ಕಂಪನಿಯು ಪೂರೈಸುತ್ತದೆ. ಉಪನಗರಗಳಲ್ಲಿ ಆಗೊಮ್ಮೆ ಈಗೊಮ್ಮೆ ವಿದ್ಯುತ್ ಕಡಿತವಾದರೂ ನಗರ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ವಿದ್ಯುತ್ ಪೂರೈಕೆಗೆ ಧಕ್ಕೆ ಉಂಟಾಗುವುದು ಇಲ್ಲವೇ ಇಲ್ಲವೆನ್ನುವಷ್ಟು ಅಪರೂಪ.

ಜನಜೀವನ

ಮುಂಬಯಿಯ ಜನಸಂಖ್ಯೆ ಒಂದು ಕೋಟಿ ಮೂವತ್ತು ಲಕ್ಷವಿದ್ದು ಪ್ರತಿ ಚದರ ಕಿ.ಮೀಗೆ ೨೯೦೦೦ ಜನರ ಸಾಂದ್ರತೆಯಿದೆ. ಪ್ರತಿ ಸಾವಿರ ಪುರುಷರಿಗೆ ೮೧೧ ಸ್ತ್ರೀ ಜನಸಂಖ್ಯೆಯಿದೆ. ಉದ್ಯೋಗವನ್ನರಸಿಕೊಂಡು ಪರಸ್ಥಳಗಳಿಂದ ಬರುವವರಲ್ಲಿ ಪುರುಷರೇ ಹೆಚ್ಚಿನ ಪ್ರಮಾಣದಲ್ಲಿರುವುದೇ ಇದಕ್ಕೆ ಕಾರಣ ಶೇಕಡಾ ೮೩ ರಷ್ಟು ಜನ ಸಾಕ್ಷರರಾಗಿದ್ದಾರೆ. ಇಲ್ಲಿಯ ಜನಸಂಖ್ಯೆಯಲ್ಲಿ ಶೇಕಡಾ ೬೮ ರಷ್ಟು ಹಿಂದೂಗಳೂ, ಶೇಕಡಾ ೧೭ ರಷ್ಟು ಮುಸಲ್ಮಾನರೂ, ತಲಾ ಶೇಕಡಾ ೪ ರಷ್ಟು ಕ್ರಿಶ್ಚಿಯನ್ನ್ ಹಾಗೂ ಬೌದ್ಧರೂ ಇದ್ದಾರೆ. ಇನ್ನಿತರ ಧಾರ್ಮಿಕರೆಂದರೆ ಪಾರ್ಸಿಗಳು, ಜೈನರು, ಯಹೂದ್ಯರು, ಮತ್ತು ಸೀಖರು. ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರದ ನಾಡಭಾಷೆ ಮರಾಠಿ ಮುಂಬಯಿಯ ಮುಖ್ಯಭಾಷೆಯಾಗಿದ್ದರೂ ಹಿಂದಿ, ಗುಜರಾತಿ, ಇಂಗ್ಲೀಷ್, ಕೊಂಕಣಿ ಈ ಭಾಷಿಕರೂ ಸಾಕಷ್ಟು ಸಂಖ್ಯೆಯಲ್ಲಿದ್ದಾರೆ. ಭಾರತದ ಬಹುತೇಕ ಎಲ್ಲಾ ಭಾಷೆಗಳ ಜನರೂ ಮುಂಬಯಿಯಲ್ಲಿ ಕಾಣಸಿಗುತ್ತಾರೆ.

ಮುಂಬಯಿಯ ಜನಸಂಖ್ಯೆಗೆ ಹೋಲಿಸಿದರೆ ಅಪರಾಧಗಳ ಸಂಖ್ಯೆ ತಕ್ಕಮಟ್ಟಿಗಿದೆ. ಇಲ್ಲಿಯ ಮುಖ್ಯ ಸೆರೆಮನೆ ಅರ್ಥರ್ ರೋಡ್ ಜೈಲು.

ಅಭಿವೃದ್ಧಿ ಹೊಂದುತ್ತಿರುವ ದೇಶಗಳಲ್ಲಿಯ ನಗರಗಳಂತೆ ಮುಂಬಯಿಯಲ್ಲಿ ಕೂಡಾ ಅತಿನಗರೀಕರಣದ ಪರಿಣಾಮವಾದ ಎಲ್ಲೆಲ್ಲಿಯೂ ಕಂಡುಬರುವ ಬಡತನ, ನೈರ್ಮಲ್ಯದ ಕೊರತೆ, ನಿರುದ್ಯೋಗ, ಮೂಲಭೂತ ಸೌಲಭ್ಯಗಳ ಅಭಾವ, ಕೊಳೆಗೇರಿಗಳ ಅನಿರ್ಬಂಧಿತ ಹೆಚ್ಚಳ ಇತ್ಯಾದಿಗಳು ಕಂಡುಬರುತ್ತವೆ. ಮುಂಬಯಿಯ ಮೂರು ಕಡೆ ನೀರಿದ್ದು ನಗರದ ಬೆಳವಣಿಗೆಗೆ ಜಾಗ ಕೇವಲ ಒಂದೇ ದಿಕ್ಕಿನಲ್ಲಿ ಸಾಧ್ಯವಾದ ಕಾರಣ ನಿವೇಶನದ ಬೆಲೆ ಗಗನಕ್ಕೇರಿದ್ದು ಸಾಮಾನ್ಯ ನಾಗರೀಕರು ನಗರದ ಹೊರವಲಯದ ಉಪನಗರಗಳಲ್ಲಿ ನೆಲೆಸುತ್ತಿದ್ದಾರೆ. ಕೆಲಸದ ಜಾಗಕ್ಕೂ ಮನೆಗೂ ಇದರಿಂದ ಬಹಳಷ್ಟು ದೂರವಾಗುವುದರಿಂದ ದೈನಂದಿನ ಜೀವನದಲ್ಲಿ ಗಣನೀಯ ವೇಳೆಯನ್ನು ಸಂಚಾರದಲ್ಲಿಯೇ ಕಳೆಯುವುದು ಮುಂಬಯಿ ಜೀವನದಲ್ಲಿ ಅನೇಕರಿಗೆ ಅನಿವಾರ್ಯವಾಗಿದೆ. ಇದು ಸಂಚಾರ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯ ಮೇಲೂ ಅಸಾಧ್ಯ ಒತ್ತಡವನ್ನು ತರುತ್ತಿದೆ. ಮುಂಬಯಿಯ ಜನಸಂಖ್ಯೆಯ ಸುಮಾರು ಶೇಕಡಾ ೪೬ - ೪೮ ರಷ್ಟು ಜನ ಕೊಳೆಗೇರಿಗಳಲ್ಲಿ ವಾಸಿಸುತ್ತಿದ್ದಾರೆಂದು ಒಂದು ಅಂದಾಜಿದೆ.

ಮುಂಬಯಿಯಲ್ಲಿ ಕನ್ನಡಿಗರು

ಮುಂಬಯಿಯಲ್ಲಿ ಇತರೆ ದಕ್ಷಿಣ ಭಾರತೀಯರಂತೆ ಸುಮಾರು ೨೫ ಲಕ್ಷ ಕನ್ನಡಿಗರು ವಾಸ್ತವ್ಯಹೂಡಿದ್ದಾರೆ. ಭಾಷಾವಾರು ಪ್ರಾಂತಗಳ ರಚನೆಗೆ ಮುನ್ನ ಕರ್ನಾಟಕದ ಉತ್ತರ ಭಾಗದ ಕೆಲ ಪ್ರದೇಶಗಳು ಅಂದಿನ ಮುಂಬಯಿ ಪ್ರಾಂತದ ಅಂಗವಾಗಿದ್ದರಿಂದ ಈ ಪ್ರದೇಶಗಳ ಕನ್ನಡಿಗರು ಉದ್ಯೋಗಾವಕಾಶಗಳಿಗಾಗಿ ಮುಂಬಯಿಗೆ ಸಾಕಷ್ಟು ಸಂಖ್ಯೆಯಲ್ಲಿ ವಲಸೆ ಹೋಗಿ ಕೆಲ ತಲೆಮಾರುಗಳಿಂದ ಮುಂಬಯಿಯ ನಾಗರೀಕರಾಗಿದ್ದಾರೆ. ಕ್ರಮೇಣ ಇತರ ಭಾಗಗಳ ಕನ್ನಡಿಗರೂ ಮುಂಬಯಿಯಲ್ಲಿ ನೆಲೆಯೂರಿದ್ದಾರೆ. "ಉಡುಪಿ ಹೋಟಲು" ಎಂದೇ ಪ್ರಖ್ಯಾತವಾಗಿರುವ ಮುಂಬಯಿಯ ಮಧ್ಯಮವರ್ಗೀಯ ಹೋಟೆಲು ಉದ್ಯಮದಲ್ಲಿ ಕರಾವಳಿ ಜಿಲ್ಲೆಗಳ ಕನ್ನಡಿಗರ ಪ್ರಾಬಲ್ಯವಿದೆ.

ಉದ್ಯಮಿಗಳು, ಕಲಾವಿದರು, ಕವಿಗಳು, ಹಾಗೂ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಪತ್ರಿಕಾಕರ್ತರುಗಳು

ಅನೇಕ ಕನ್ನಡಿಗರು ಈ ನಗರದ ವಿವಿಧ ಕ್ಷೇತ್ರಗಳಲ್ಲಿ ಹೆಸರು ಮಾಡಿದ್ದಾರೆ. ಸಿನಿಮಾ (ಖ್ಯಾತ ನಿರ್ದೇಶಕ ಗುರುದತ್, ನಟ ಅಥವಾ ನಟಿಯರಾದ ಶಿಲ್ಪಾ ಶೆಟ್ಟಿ, ಸುನೀಲ್ ಶೆಟ್ಟಿ, ಐಶ್ವರ್ಯಾ ರೈ, 'ಬಾಬಾ ಸಾಹೇಬ್ ಫಾಲ್ಕೆ ಪ್ರಶಸ್ತಿ ವಿಜೇತ', ಛಾಯಾಗ್ರಾಹಕ, ವಿ.ಕೆ.ಮೂರ್ತಿ ಇತ್ಯಾದಿ). ಸಾಹಿತ್ಯ ಅಮರ ಚಿತ್ರ ಕಥೆಯನ್ನು ಪ್ರಾರಂಭಿಸಿದ ಅನಂತ ಪೈ, ಕನ್ನಡ ಸಾಹಿತ್ಯದಲ್ಲಿ ಹೆಸರಾದ ವ್ಯಾಸರಾಯ ಬಲ್ಲಾಳ, ಶ್ರೀಪತಿ ಬಲ್ಲಾಳ, ಯಶವಂತ ಚಿತ್ತಾಲ, ಜಯಂತ ಕಾಯ್ಕಿಣಿ, ಮಿತ್ರಾ ವೆಂಕಟ್ರಾಜ್ ಇತ್ಯಾದಿ). ನಾಟಕ ಗಿರೀಶ್ ಕಾರ್ನಾಡರು , ಅನಂತ ನಾಗ್, ಶಂಕರ ನಾಗ್ ಕೆಲಕಾಲ ಮುಂಬಯಿಯಲ್ಲಿದ್ದುದುಂಟು). ಇನ್ನು ಪತ್ರಿಕೋದ್ಯಮ ಎಮ್. ವಿ. ಕಾಮತ್, ಫ್ರೀ ಪ್ರೆಸ್ ಜರ್ನಲ್ ನ ಸದಾನಂದ್, ಕರ್ನಾಟಕ ಮಲ್ಲ ಪತ್ರಿಕೆಯ,ಚಂದ್ರಶೇಖರ ಪಾಲೆತ್ತಾಡಿ ಮುಂತಾದವರು ಮುಖ್ಯರು.

ಮುಂಬಯಿ ನಗರದ ಕನ್ನಡ ರಂಗಭೂಮಿ ಕಲಾವಿದರು

ಮುಂಬಯಿಯಲ್ಲಿ ಕನ್ನಡಿಗರ ಹಲವಾರು ಸಂಘ ಸಂಸ್ಥೆಗಳಿವೆ. ಅವುಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಮುಖವಾದವುಗಳೆಂದರೆ ಮೈಸೂರ್ ಅಸೋಸಿಯೇಷನ್, ಮುಂಬಯಿ, ಕರ್ನಾಟಕ ಸಂಘ, ಮುಂಬಯಿಕನ್ನಡ ಸಂಘ, ಡೊಂಬಿವಲಿ ಕನ್ನಡಸಂಘ, ಗೋರೆಗಾಂ, ಮಲಾಡ್ ಹಾಗೂ ಕೋಟೆ ಕನ್ನಡ ಸಂಘಗಳು ಸೇರಿವೆ. ಇವೆಲ್ಲವೂ ತಮ್ಮದೇ ಆದ ದೊಡ್ಡ ಅಥವಾ ಸಣ್ಣ ಹರವಿನಲ್ಲಿ ಕನ್ನಡ ಭಾಷೆ, ಸಂಸ್ಕೃತಿ, ಕಲೆ, ಕನ್ನಡತನವನ್ನು ಉಳಿಸಿ ಬೆಳೆಸುವಲ್ಲಿ ಶ್ರಮಿಸುತ್ತಿವೆ. ಕನ್ನಡ ರಂಗ ಭೂಮಿಯಲ್ಲಿ ಹಲವಾರು ಕಲಾವಿದರು ತಮ್ಮ ಅಮೂಲ್ಯವಾದ ಕೊಡುಗೆಯನ್ನು ಕೊಟ್ಟಿರುತ್ತಾರೆ. ಅವರಲ್ಲಿ ಪ್ರಮುಖರು ದುಗ್ಗಪ್ಪಯ್ಯ, ಕುಂತಿ ದುಗ್ಗಪ್ಪಯ್ಯ, ಆರ್. ಡಿ. ಕಾಮತ್, ಶ್ರೀಪತಿ ಬಲ್ಲಾಳ, ಕಿಶೋರಿ ಬಲ್ಲಾಳ್, ಸದಾನಂದ ಸುವರ್ಣ, ಡಾ.ಬಿ.ಆರ್.ಮಂಜುನಾಥ್, ಕೆ.ಮಂಜುನಾಥಯ್ಯ, ಬಾಲಕೃಷ್ಣ ನಿಡ್ವಣ್ಣಾಯ ಹಾಗೂ ಸತ್ಯಭಾಮಾ ನಿಡ್ವಣ್ಣಾಯ ದಂಪತಿಗಳು, (ದಿವಂಗತ) ಎ. ಎಸ್. ಕೆ ರಾವ್, ಭರತ್ ಕುಮಾರ್ ಪೊಲಿಪು, ಅಹಲ್ಯ ಬಲ್ಲಾಳ್, ಸಾ.ದಯಾ, ಶ್ಯಾಲಿನಿ ರಾವ್, ಮೋಹನ್ ಮಾರ್ನಾಡ್, ಅವಿನಾಶ್ ಕಾಮತ್, ಕುಸುಮ್ ಬಲ್ಲಾಳ್ ಮುಂತಾದವರು.

ಮುಂಬಯಿ ನಗರವಾಸಿ ಮತ್ತು ಸಂಸ್ಕೃತಿ

ಮುಂಬಯಿ ನಗರವಾಸಿಗಳನ್ನು ಮುಂಬಯಿಕರ್ ಎಂದು ಸಂಬೋಧಿಸುವುದುಂಟು. ಮುಂಬಯಿಯ ನಾಗರೀಕರ ದೈನಂದಿನ ಜೀವನದಲ್ಲಿ ಲೋಕಲ್ ರೈಲಿನ ಪ್ರಯಾಣ ಅವಿಭಾಜ್ಯ ಅಂಗವಾಗಿರುವುದರಿಂದ ಸ್ವಂತ ಮನೆ ಕೊಳ್ಳುವಾಗ ಆದಷ್ಟೂ ಲೋಕಲ್ ಸ್ಟೇಷನ್ನುಗಳ ಹತ್ತಿರವೇ ಹುಡುಕುತ್ತಾರೆ. ದೈನಂದಿನ ಜೀವನದಲ್ಲಿ ಓಡಾಟದಲ್ಲಿ ಗಡಿಯಾರದ ಮುಳ್ಳಿನಂತೆ ಮಗ್ನರಾಗಿರುವ ಮುಂಬಯಿಕರರಿಗೆ ಸಾಮಾಜಿಕ ಚಟುವಟಿಕೆಗಳಲ್ಲಿ ತೊಡಗಿಸಿಕೊಳ್ಳುವ ಅವಕಾಶ ಕಡಿಮೆ. ಆದರೂ ಧಾರ್ಮಿಕ ಅಥವಾ ಸಾಮಾಜಿಕ ಚಟುವಟಿಕೆಗಳಾದ ಗಣೇಶ ಚತುರ್ಥಿಯೇ ಮೊದಲಾದ ಹಬ್ಬ ಹರಿದಿನಗಳನ್ನು ವಿಜೃಂಭಣೆಯಿಂದ, ಸಡಗರದಿಂದ, ಸಾಮೂಹಿಕವಾಗಿ ಆಚರಿಸುತ್ತಾರೆ.

ಮುಂಬಯಿಯ ಖಾದ್ಯಸಂಸ್ಕೃತಿಯ ಸಂಕೇತವೆಂದರೆ ವಡಾಪಾವ್ ಎನ್ನಬಹುದು. ಪಾನೀಪುರಿ, ಪಾವ್ ಭಾಜಿ, ಭೇಳ್ ಪುರಿ, ದಕ್ಣಿಣ ಭಾರತೀಯ, ಪಂಜಾಬೀ, ಚೈನೀಸ್ ತಿನಿಸುಗಳೂ ಮುಂಬಯಿಯಲ್ಲಿ ಬಹಳ ಜನಪ್ರಿಯವಾಗಿವೆ. ಶ್ರೀಕೃಷ್ಣ ಬಟಾಟವಡ ಅಂಗಡಿ, ದಾದರ್ (ಪ), ಮುಂಬಯಿ, ದಾದರ್ ಪಶ್ಚಿಮ ದಲ್ಲಿದೆ. ಇಲ್ಲಿ ಬಿಸಿ-ಬಿಸಿ ಬಟಾಟಾವಡ ತಿಂದು ಚಹ- ಸೇವನೆಮಾಡುವ ಮಜವನ್ನು ಅನುಭವಿಸಬೇಕು.

ಭಾರತೀಯ ಚಿತ್ರರಂಗದ ಜನ್ಮಸ್ಥಾನವೇ ಮುಂಬಯಿ ಎನ್ನಬಹುದು. ದಾದಾಸಾಹೇಬ್ ಫಾಳಕೆ ಭಾರತದ ಮೊಟ್ಟಮೊದಲ ಚಲನಚಿತ್ರ ತಯಾರಿಸಿದ್ದು ಮುಂಬಯಿಯಲ್ಲಿ. ವಿಪುಲವಾಗಿದ್ದ ಚಿತ್ರಮಂದಿರಗಳು ಕಳೆದ ದಶಕಗಳಲ್ಲಿ ಕಿರುತೆರೆಯ ದಾಳಿಯಿಂದ ತಮ್ಮ ವರ್ಚಸ್ಸು ಕಳೆದುಕೊಂಡಿದ್ದರೂ ಮಲ್ಟಿಪ್ಲೆಕ್ಸ್‌‍ಗಳ ರೂಪದಲ್ಲಿ ಮತ್ತೆ ಪ್ರವರ್ಧಮಾನಕ್ಕೆ ಬರುತ್ತಿವೆ. ರಸಿಕರಿಗಾಗಿ ನಾಟ್ಯಮಂದಿರಗಳು, ಚಿತ್ರ-ಶಿಲ್ಪ-ಕರಕುಶಲ ವಸ್ತುಗಳ ಪ್ರದರ್ಶನಕ್ಕಾಗಿ ಸರಕಾರೀ ಹಾಗೂ ಖಾಸಗೀ ರಂಗದ ಆರ್ಟ್ ಗ್ಯಾಲರಿಗಳು ಇಲ್ಲಿವೆ. ಇವುಗಳಲ್ಲಿ ಕೆಲವು ಪ್ರಸಿದ್ಧ ತಾಣಗಳೆಂದರೆ ಜಹಾಂಗೀರ್ ಆರ್ಟ್ ಗ್ಯಾಲರಿ, ಏಶಿಯಾಟಿಕ್ ಸೊಸೈಟಿಯ ವಾಚನಾಲಯ ಮತ್ತು ಛತ್ರಪತಿ ಶಿವಾಜಿ ವಸ್ತು ಸಂಗ್ರಹಾಲಯ(ಹಳೆಯ ಹೆಸರು ಪ್ರಿನ್ಸ್ ಆಫ್ ವೇಲ್ಸ್ ಮ್ಯೂಸಿಯಮ್).

ಬರ್ಲಿನ್, ಲಂಡನ್ , ಲಾಸ್ ಏಂಜಲೀಸ್, ಸೆಯಿಂಟ್ ಪೀಟರ್ಸ್ ಬರ್ಗ್,ಸ್ಟುಟ್ ಗರ್ಟ್, ಯೋಕೋಹಾಮ ಈ ನಗರಗಳನ್ನು ಮುಂಬಯಿಯ ಭಗಿನಿ ನಗರಗಳೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗಿದೆ.

ಮುಂಬೈನ ಸಂಸ್ಕೃತಿಯು ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕ ಮತ್ತು ಕಾಸ್ಮೋಪಾಲಿಟನ್ ಹಬ್ಬಗಳು, ಆಹಾರ, ಮನರಂಜನೆ ಮತ್ತು ರಾತ್ರಿ ಜೀವನದ ಮಿಶ್ರಣವನ್ನು ನೀಡುತ್ತದೆ. ಮುಂಬೈ ಭಾರತದ ಅತ್ಯಂತ ಕಾಸ್ಮೋಪಾಲಿಟನ್ ನಗರ ಎಂಬ ಹೆಗ್ಗಳಿಕೆಗೆ ಪಾತ್ರವಾಗಿದೆ. ಒಂದು ಪ್ರಮುಖ ವ್ಯಾಪಾರ ಕೇಂದ್ರವಾಗಿ ಅದರ ಇತಿಹಾಸ ಮತ್ತು ಶಿಕ್ಷಣ ಮಧ್ಯಮ ವರ್ಗದ ವಿಸ್ತರಣೆಯು ನಗರದಲ್ಲಿ ವೈವಿಧ್ಯಮಯ ಸಂಸ್ಕೃತಿಗಳು, ಧರ್ಮಗಳು ಮತ್ತು ಪಾಕಪದ್ಧತಿಗಳು ಸಹಬಾಳ್ವೆಗೆ ಕಾರಣವಾಗಿದೆ. ರೆಸ್ಟೋರೆಂಟ್‌ಗಳು, ಚಿತ್ರಮಂದಿರಗಳು, ಕ್ರೀಡಾಕೂಟಗಳು ಮತ್ತು ವಸ್ತುಸಂಗ್ರಹಾಲಯಗಳ ವೈವಿಧ್ಯತೆ ಮತ್ತು ಸಮೃದ್ಧಿಯು ಮುಂಬೈನ ವಿಶಿಷ್ಟವಾದ ಕಾಸ್ಮೋಪಾಲಿಟನ್ ಸಂಸ್ಕೃತಿಯ ಉತ್ಪನ್ನವಾಗಿದೆ. ಮುಂಬೈ ಭಾರತೀಯ ಚಿತ್ರರಂಗದ ಜನ್ಮಸ್ಥಳವಾಗಿದೆ. ದಾದಾಸಾಹೇಬ್ ಫಾಲ್ಕೆ ಮರಾಠಿ ಟಾಕೀಸ್ ನಂತರ ಮೂಕ ಚಲನಚಿತ್ರಗಳೊಂದಿಗೆ ಅಡಿಪಾಯ ಹಾಕಿದರು ಮತ್ತು ೨೦ ನೇ ಶತಮಾನದ ಆರಂಭದಲ್ಲಿ ಅತ್ಯಂತ ಹಳೆಯ ಚಲನಚಿತ್ರ ಪ್ರಸಾರವು ನಡೆಯಿತು. ಮುಂಬೈ ಕೂಡ ಬಾಲಿವುಡ್, ಮರಾಠಿ ಮತ್ತು ಹಾಲಿವುಡ್ ಚಲನಚಿತ್ರಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿರುವ ದೊಡ್ಡ ಸಂಖ್ಯೆಯ ಚಿತ್ರಮಂದಿರಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಮುಂಬೈ ಅಂತರರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಚಲನಚಿತ್ರೋತ್ಸವ ಮತ್ತು ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಹಿಂದಿ ಚಲನಚಿತ್ರೋದ್ಯಮಕ್ಕೆ ನೀಡಲಾಗುವ ಅತ್ಯಂತ ಹಳೆಯ ಮತ್ತು ಪ್ರಮುಖ ಚಲನಚಿತ್ರ ಪ್ರಶಸ್ತಿಯಾದ ಫಿಲ್ಮ್‌ಫೇರ್ ಪ್ರಶಸ್ತಿಗಳ ಪ್ರಶಸ್ತಿ ಸಮಾರಂಭವು ಮುಂಬೈನಲ್ಲಿ ನಡೆಯುತ್ತದೆ. ೧೯೫೦ ರ ದಶಕದ ವೇಳೆಗೆ ಬ್ರಿಟೀಷ್ ರಾಜ್ ಅವಧಿಯಲ್ಲಿ ರೂಪುಗೊಂಡ ಹೆಚ್ಚಿನ ವೃತ್ತಿಪರ ನಾಟಕ ಗುಂಪುಗಳ ಹೊರತಾಗಿಯೂ ಮುಂಬೈ ಮರಾಠಿ, ಹಿಂದಿ, ಇಂಗ್ಲಿಷ್ ಮತ್ತು ಇತರ ಪ್ರಾದೇಶಿಕ ಭಾಷೆಗಳಲ್ಲಿ ಅಭಿವೃದ್ಧಿ ಹೊಂದುತ್ತಿರುವ "ರಂಗಭೂಮಿ ಚಳುವಳಿ" ಸಂಪ್ರದಾಯವನ್ನು ಅಭಿವೃದ್ಧಿಪಡಿಸಿದೆ.

ಸಮಕಾಲೀನ ಕಲೆಯು ಸರ್ಕಾರಿ - ಅನುದಾನಿತ ಕಲಾ ಸ್ಥಳಗಳು ಮತ್ತು ಖಾಸಗಿ ವಾಣಿಜ್ಯ ಗ್ಯಾಲರಿಗಳಲ್ಲಿ ಕಾಣಿಸಿಕೊಂಡಿದೆ. ಸರ್ಕಾರದ ಅನುದಾನಿತ ಸಂಸ್ಥೆಗಳಲ್ಲಿ ಜಹಾಂಗೀರ್ ಆರ್ಟ್ ಗ್ಯಾಲರಿ ಮತ್ತು ನ್ಯಾಷನಲ್ ಗ್ಯಾಲರಿ ಆಫ್ ಮಾಡರ್ನ್ ಆರ್ಟ್ ಸೇರಿವೆ. ೧೮೩೩ ರಲ್ಲಿ ನಿರ್ಮಿಸಲಾದ ಏಷ್ಯಾಟಿಕ್ ಸೊಸೈಟಿ ಆಫ್ ಮುಂಬೈ ನಗರದ ಅತ್ಯಂತ ಹಳೆಯ ಸಾರ್ವಜನಿಕ ಗ್ರಂಥಾಲಯಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗಿದೆ. ಛತ್ರಪತಿ ಶಿವಾಜಿ ಮಹಾರಾಜ್ ವಸ್ತು ಸಂಗ್ರಹಾಲಯ (ಹಿಂದೆ ದಿ ಪ್ರಿನ್ಸ್ ಆಫ್ ವೇಲ್ಸ್ ಮ್ಯೂಸಿಯಂ) ದಕ್ಷಿಣ ಮುಂಬೈನಲ್ಲಿರುವ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ವಸ್ತುಸಂಗ್ರಹಾಲಯವಾಗಿದ್ದು ಇದು ಭಾರತೀಯ ಇತಿಹಾಸದ ಅಪರೂಪದ ಪ್ರಾಚೀನ ಪ್ರದರ್ಶನಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ.

ಮುಂಬೈ ಜಿಜಾಮಾತಾ ಉದ್ಯಾನ್ (ಹಿಂದೆ ವಿಕ್ಟೋರಿಯಾ ಗಾರ್ಡನ್ಸ್) ಎಂಬ ಹೆಸರಿನ ಮೃಗಾಲಯವನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಇದು ಉದ್ಯಾನವನವಾಗಿದೆ. ನಗರದ ಶ್ರೀಮಂತ ಸಾಹಿತ್ಯ ಸಂಪ್ರದಾಯಗಳನ್ನು ಬುಕರ್ ಪ್ರಶಸ್ತಿ ವಿಜೇತರಾದ ಸಲ್ಮಾನ್ ರಶ್ದಿ, ಅರವಿಂದ್ ಅಡಿಗ ಅಂತರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಮಟ್ಟದಲ್ಲಿ ಎತ್ತಿ ತೋರಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಮುಂಬೈ ಮೂಲದ ಲೇಖಕರಾದ ಮೋಹನ್ ಆಪ್ಟೆ, ಅನಂತ್ ಕನೇಕರ್ ಮತ್ತು ಗಂಗಾಧರ ಗಾಡ್ಗೀಳ್ ಅವರ ಕೃತಿಗಳಲ್ಲಿ ಮರಾಠಿ ಸಾಹಿತ್ಯವನ್ನು ಆಧುನೀಕರಿಸಲಾಗಿದೆ ಮತ್ತು ವಾರ್ಷಿಕ ಸಾಹಿತ್ಯ ಅಕಾಡೆಮಿ ಪ್ರಶಸ್ತಿಯ ಮೂಲಕ ಉತ್ತೇಜಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿದೆ. ಇದು ಭಾರತದ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಅಕ್ಷರಗಳ ಅಕಾಡೆಮಿಯಿಂದ ನೀಡಲಾಗುವ ಸಾಹಿತ್ಯ ಗೌರವವಾಗಿದೆ.

ಮುಂಬೈ ನಿವಾಸಿಗಳು ಪಾಶ್ಚಿಮಾತ್ಯ ಮತ್ತು ಭಾರತೀಯ ಎರಡೂ ಹಬ್ಬಗಳನ್ನು ಆಚರಿಸುತ್ತಾರೆ. ಗಣೇಶ ಚತುರ್ಥಿ ಮುಂಬೈನ ಅತಿದೊಡ್ಡ ಮತ್ತು ಪ್ರಮುಖ ಹಬ್ಬವಾಗಿದೆ. ಆಚರಣೆಗಳಿಗಾಗಿ ಮುಂಬೈ ನಗರದಲ್ಲಿ ಸುಮಾರು ೫೦೦೦ ಗಣಪತಿ ಮಂಟಪಗಳನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸಲಾಗಿದೆ. ದೀಪಾವಳಿ, ಹೋಳಿ, ನವರಾತ್ರಿ, ಕ್ರಿಸ್ಮಸ್, ರಕ್ಷಾಬಂಧನ, ಮಕರ ಸಂಕ್ರಾಂತಿ, ದಸರಾ, ಈದ್, ದುರ್ಗಾ ಪೂಜೆ, ರಾಮ ನವಮಿ, ಶಿವ ಜಯಂತಿ ಮತ್ತು ಮಹಾ ಶಿವರಾತ್ರಿ ಮುಂತಾದ ಇತರ ಹಬ್ಬಗಳು ನಗರದಲ್ಲಿ ಕೆಲವು ಜನಪ್ರಿಯ ಹಬ್ಬಗಳಾಗಿವೆ. ಕಲಾ ಘೋಡಾ ಉತ್ಸವವು ಸಂಗೀತ, ನೃತ್ಯ, ರಂಗಭೂಮಿ ಮತ್ತು ಚಲನಚಿತ್ರಗಳ ಕ್ಷೇತ್ರಗಳಲ್ಲಿನ ಕಲಾವಿದರ ಕೃತಿಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿರುವ ಕಲೆಗಳ ಪ್ರಪಂಚದ ಪ್ರದರ್ಶನವಾಗಿದೆ.

ಬಂಗಾಂಗ ಉತ್ಸವವು ಎರಡು ದಿನಗಳ ಸಂಗೀತ ಉತ್ಸವವಾಗಿದ್ದು ವಾರ್ಷಿಕವಾಗಿ ಜನವರಿ ತಿಂಗಳಲ್ಲಿ ನಡೆಯುತ್ತದೆ. ಇದನ್ನು ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರ ಪ್ರವಾಸೋದ್ಯಮ ಅಭಿವೃದ್ಧಿ ನಿಗಮವು ಮುಂಬೈನ ಐತಿಹಾಸಿಕ ಬಂಗಾಂಗಾ ಟ್ಯಾಂಕ್‌ನಲ್ಲಿ ಆಯೋಜಿಸುತ್ತದೆ. ಎಲಿಫೆಂಟಾ ದ್ವೀಪಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರತಿ ಫೆಬ್ರವರಿಯಲ್ಲಿ ಆಚರಿಸಲಾಗುವ ಎಲಿಫೆಂಟಾ ಉತ್ಸವವು ಶಾಸ್ತ್ರೀಯ ಭಾರತೀಯ ನೃತ್ಯ ಮತ್ತು ಸಂಗೀತಕ್ಕೆ ಸಮರ್ಪಿತವಾಗಿದೆ ಮತ್ತು ಈ ಉತ್ಸವವು ದೇಶಾದ್ಯಂತದ ಪ್ರದರ್ಶಕರನ್ನು ಆಕರ್ಷಿಸುತ್ತದೆ. ನಗರ ಮತ್ತು ರಾಜ್ಯಕ್ಕೆ ನಿರ್ದಿಷ್ಟವಾದ ಸಾರ್ವಜನಿಕ ರಜಾದಿನಗಳಲ್ಲಿ ಮೇ ೧ ರಂದು ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರ ದಿನ , ೧ ಮೇ ೧೯೬೦ ರಂದು ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರ ರಾಜ್ಯ ರಚನೆಯನ್ನು ಆಚರಿಸಲು ಮತ್ತು ಗುಡಿ ಪಾಡ್ವಾ ಇದು ಮರಾಠಿ ಜನರಿಗೆ ಹೊಸ ವರ್ಷದ ದಿನವಾಗಿದೆ.

ಕಡಲತೀರಗಳು ನಗರದಲ್ಲಿ ಪ್ರಮುಖ ಪ್ರವಾಸಿ ಆಕರ್ಷಣೆಯಾಗಿದೆ. ಮುಂಬೈನಲ್ಲಿರುವ ಪ್ರಮುಖ ಕಡಲತೀರಗಳೆಂದರೆ ಗಿರ್ಗಾಮ್ ಚೌಪಾಟಿ, ಜುಹು ಬೀಚ್, ದಾದರ್ ಚೌಪಾಟಿ, ಗೊರೈ ಬೀಚ್, ಮಾರ್ವ್ ಬೀಚ್, ವರ್ಸೋವಾ ಬೀಚ್, ಮಾಧ್ ಬೀಚ್, ಅಕ್ಸಾ ಬೀಚ್ ಮತ್ತು ಮನೋರಿ ಬೀಚ್. ಗಿರ್ಗಾಂವ್ ಚೌಪಾಟಿ ಮತ್ತು ಜುಹು ಬೀಚ್ ಹೊರತುಪಡಿಸಿ ಹೆಚ್ಚಿನ ಕಡಲತೀರಗಳು ಈಜಲು ಅನರ್ಹವಾಗಿವೆ. ಎಸ್ಸೆಲ್ ವರ್ಲ್ಡ್ ಒಂದು ಥೀಮ್ ಪಾರ್ಕ್ ಮತ್ತು ಮನರಂಜನಾ ಕೇಂದ್ರವಾಗಿದ್ದು ಗೊರೈ ಬೀಚ್‌ಗೆ ಸಮೀಪದಲ್ಲಿದೆ ಮತ್ತು ಏಷ್ಯಾದ ಅತಿದೊಡ್ಡ ಥೀಮ್ ವಾಟರ್ ಪಾರ್ಕ್, ವಾಟರ್ ಕಿಂಗ್‌ಡಮ್ ಅನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿದೆ. ಏಪ್ರಿಲ್ ೨೦೧೩ ರಲ್ಲಿ ಪ್ರಾರಂಭವಾದ ಅಡ್ಲ್ಯಾಬ್ಸ್ ಇಮ್ಯಾಜಿಕಾ ಮುಂಬೈ - ಪುಣೆ ಎಕ್ಸ್‌ಪ್ರೆಸ್‌ವೇಯಿಂದ ಖೋಪೋಲಿ ನಗರದ ಸಮೀಪದಲ್ಲಿದೆ.

ಪ್ರಸಾರ ಮಾಧ್ಯಮಗಳು

ಮುಂಬೈ ಹಲವಾರು ಪತ್ರಿಕೆ ಪ್ರಕಟಣೆಗಳು, ದೂರದರ್ಶನ ಮತ್ತು ರೇಡಿಯೋ ಕೇಂದ್ರಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಅನೇಕ ಪ್ರಕಾಶನ ಸಂಸ್ಥೆಗಳು, ವೃತ್ತ ಪತ್ರಿಕೆಗಳು, ಕಿರುತೆರೆ ವಾಹಿನಿಗಳು ಮುಂಬಯಿಯಿಂದ ಕಾರ್ಯನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತಿವೆ. ಇಂಗ್ಲೀಷ್ ಪತ್ರಿಕೆಗಳಲ್ಲಿ ಮುಖ್ಯವಾದವುಗಳೆಂದರೆ ಟೈಮ್ಸ್ ಆಫ್ ಇಂಡಿಯಾ, ಇಂಡಿಯನ್ ಎಕ್ಸ್ ಪ್ರೆಸ್, ಡಿ.ಎನ್.ಏ, ಹಿಂದೂಸ್ತಾನ್ ಟೈಮ್ಸ್ , ಮಿಡ್ ಡೇ ಇತ್ಯಾದಿ. ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರ ಟೈಮ್ಸ್ , ಸಕಾಳ, ಲೋಕಸತ್ತಾ , ಸಾಮನಾ ಮತ್ತು ನವಾಕಾಳ ಮುಖ್ಯ ಮರಾಠಿ ಪತ್ರಿಕೆಗಳು. ಇವಲ್ಲದೆ ಗುಜರಾತಿ, ಕನ್ನಡ, ತಮಿಳು ಮುಂತಾದ ಇತರೇ ಭಾಷೆಗಳ ಪತ್ರಿಕೆಗಳೂ ಮುಂಬಯಿಯಿಂದ ಹೊರಡುತ್ತವೆ. ಕರ್ನಾಟಕ ಮಲ್ಲ, ಉದಯವಾಣಿ ಕನ್ನಡ ಪತ್ರಿಕೆ ಮುಂಬಯಿಂದ ಪ್ರಕಟವಾಗುತ್ತಿವೆ. ಭಾರತದ ಅತಿ ಹಳೆಯ ದಿನಪತ್ರಿಕೆ ಎಂದು ಹೆಸರಾಗಿರುವ ಬಾಂಬೇ ಸಮಾಚಾರ್ ಎಂಬ ಪತ್ರಿಕೆ ಗುಜರಾತಿ ಮತ್ತು ಇಂಗ್ಲೀಷಿನಲ್ಲಿ ಮುಂಬಯಿಯಿಂದ ೧೮೨೨ ರಿಂದಲೂ ಪ್ರಕಟವಾಗುತ್ತಿದೆ. ಜನಪ್ರಿಯ ಮರಾಠಿ ಭಾಷೆಯ ನಿಯತಕಾಲಿಕೆಗಳು ಸಪ್ತಾಹಿಕ್ ಸಕಾಲ್, ಗೃಹಶೋಭಿಕ, ಲೋಕರಾಜ್ಯ, ಲೋಕಪ್ರಭ ಮತ್ತು ಚಿತ್ರಲೇಖ.

ಅನೇಕ ಕಿರುತೆರೆ ವಾಹಿನಿಗಳ ಕೇಂದ್ರ ಮತ್ತು ಪ್ರಾದೇಶಿಕ ಕಚೇರಿಗಳು ಮುಂಬಯಿಯಲ್ಲಿವೆ. ದೂರದರ್ಶನದ ಎರಡು ಕಿರುತೆರೆ ವಾಹಿನಿಗಳೊಂದಿಗೆ ಮೂರು ಮುಖ್ಯ ಕೇಬಲ್ ಟಿವಿ ಜಾಲಗಳು ಮುಂಬಯಿಯ ಬಹುತೇಕ ಮನೆಗಳನ್ನು ತಲುಪಿವೆ. ಉಪಗ್ರಹ ಟಿವಿ (ಡಿಟಿಹೆಚ್) ಈಗಿನ್ನೂ (೨೦೦೬ರಲ್ಲಿ) ಪ್ರವೇಶಮಾಡುತ್ತಿದ್ದು ಬರುವ ದಿನಗಳಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚು ಹೆಚ್ಚು ಜನಪ್ರಿಯವಾಗುವ ಸಂಭವವಿದೆ. ೨೦೦೬ ರ ಕೊನೆಯಿಂದ ನಗರದ ಅನೇಕ ಕಡೆಗಳಲ್ಲಿ ಸಿಎಎಸ್ ಮೂಲಕವೇ ಟಿವಿ ವಾಹಿನಿಗಳ ಪ್ರಸಾರವನ್ನು ಕಡ್ಡಾಯ ಮಾಡಲಾಗಿದೆ. ಕೇಬಲ್ ಟಿವಿ ಜಾಲಗಳ ಮೇಲೆ ಡಿಟಿಹೆಚ್ ಮತ್ತು ಸಿಎಎಸ್ ಗಳ ಪರಿಣಾಮ ಏನೆಂದು ಈಗಲೇ ಊಹಿಸುವುದು ಅಸಾಧ್ಯವಾದರೂ ಈ ಉದ್ಯಮ ಇನ್ನು ಕೆಲವರ್ಷಗಳಲ್ಲಿ ಮಹತ್ತರ ಬದಲಾವಣೆಯನ್ನು ಹೊಂದುವುದರಲ್ಲಿ ಏನೂ ಸಂಶಯವಿಲ್ಲ.

ಮುಂಬಯಿಯಲ್ಲಿ ಒಂಭತ್ತು ರೇಡಿಯೋ ಸ್ಟೇಷನುಗಳಿದ್ದು ಇದರಲ್ಲಿ ಆರು ಎಫ್‌ಎಮ್ ತರಂಗಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಸಾರಮಾಡಿದರೆ ಬಾಕಿ ಮೂರು ಆಕಾಶವಾಣಿಯ ಎಎಮ್ ತರಂಗಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಸಾರವಾಗುತ್ತಿದೆ. ಎಫ್‌ಎಮ್ ಕೇಂದ್ರಗಳು ಕಳೆದ ಕೆಲ ವರ್ಷಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಾರಂಭವಾಗಿದ್ದು ಈಗಾಗಲೇ ಸಾಕಷ್ಟು ಜನಪ್ರಿಯತೆಯನ್ನು ಗಳಿಸಿಕೊಂಡಿವೆ. ಮುಂಬೈ ಸಿರಿಯಸ್‌ನಂತಹ ವಾಣಿಜ್ಯ ರೇಡಿಯೊ ಪೂರೈಕೆದಾರರಿಗೆ ಪ್ರವೇಶವನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ.

ಮುಂಬೈ ಮೂಲದ ಹಿಂದಿ ಚಲನಚಿತ್ರೋದ್ಯಮವಾದ ಬಾಲಿವುಡ್, ಪ್ರತಿ ವರ್ಷ ಸುಮಾರು ೧೫೦ - ೨೦೦ ಚಲನಚಿತ್ರಗಳನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸುತ್ತದೆ. ಬಾಲಿವುಡ್ ಎಂಬ ಹೆಸರು ಬಾಂಬೆ ಮತ್ತು ಹಾಲಿವುಡ್‌ನ ಮಿಶ್ರಣವಾಗಿದೆ. ೨೦೦೦ ರ ದಶಕವು ಸಾಗರೋತ್ತರದಲ್ಲಿ ಬಾಲಿವುಡ್ ಜನಪ್ರಿಯತೆಯ ಬೆಳವಣಿಗೆಯನ್ನು ಕಂಡಿತು. ಇದು ಗುಣಮಟ್ಟ, ಛಾಯಾಗ್ರಹಣ ಮತ್ತು ನವೀನ ಕಥೆಯ ಸಾಲುಗಳು ಮತ್ತು ವಿಶೇಷ ಪರಿಣಾಮಗಳು ಮತ್ತು ಅನಿಮೇಷನ್‌ನಂತಹ ತಾಂತ್ರಿಕ ಪ್ರಗತಿಗಳ ವಿಷಯದಲ್ಲಿ ಚಲನಚಿತ್ರ ನಿರ್ಮಾಣವನ್ನು ಹೊಸ ಎತ್ತರಕ್ಕೆ ಕರೆದೊಯ್ಯಿತು. ನಗರವು ಮರಾಠಿ ಚಲನಚಿತ್ರೋದ್ಯಮವನ್ನು ಸಹ ಆಯೋಜಿಸುತ್ತದೆ. ಇದು ಇತ್ತೀಚಿನ ವರ್ಷಗಳಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚಿದ ಜನಪ್ರಿಯತೆಯನ್ನು ಕಂಡಿದೆ ಮತ್ತು ಟಿವಿ ನಿರ್ಮಾಣ ಕಂಪನಿಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಮುಂಬೈ ಭಾರತೀಯ ಚಲನಚಿತ್ರ ನಿರ್ಮಾಣದ ಕೇಂದ್ರವಾಗಿದೆ. ಬೆಂಗಾಲಿ, ಭೋಜ್‌ಪುರಿ, ಗುಜರಾತಿ, ಮಲಯಾಳಂ, ತಮಿಳು, ಕನ್ನಡ, ತೆಲುಗು ಮತ್ತು ಉರ್ದು ಮುಂತಾದ ಹಲವಾರು ಇತರ ಭಾರತೀಯ ಭಾಷೆಯ ಚಲನಚಿತ್ರಗಳೂ ಸಹ ಸಾಂದರ್ಭಿಕವಾಗಿ ಮುಂಬೈನಲ್ಲಿ ಚಿತ್ರೀಕರಣಗೊಳ್ಳುತ್ತವೆ. ಸ್ಲಮ್‌ಡಾಗ್ ಮಿಲಿಯನೇರ್ ಇಂಗ್ಲಿಷ್ ಭಾಷೆಯ ಬ್ರಿಟಿಷ್ ಚಲನಚಿತ್ರವನ್ನು ಸಂಪೂರ್ಣವಾಗಿ ಮುಂಬೈನಲ್ಲಿ ಚಿತ್ರೀಕರಿಸಲಾಗಿದೆ ಮತ್ತು ೮ ಆಸ್ಕರ್ ಪ್ರಶಸ್ತಿಗಳನ್ನು ಗಳಿಸಿದೆ.

ಪೇ ಟಿವಿ ಕಂಪನಿಗಳು ಅಥವಾ ಸ್ಥಳೀಯ ಕೇಬಲ್ ಟೆಲಿವಿಷನ್ ಪೂರೈಕೆದಾರರ ಮೂಲಕ ಮುಂಬೈನಲ್ಲಿ ಹಲವಾರು ಭಾರತೀಯ ಮತ್ತು ಅಂತರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ದೂರದರ್ಶನ ಚಾನೆಲ್‌ಗಳನ್ನು ವೀಕ್ಷಿಸಬಹುದು. ಮಹಾನಗರವು ಅನೇಕ ಅಂತರರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಮಾಧ್ಯಮ ಸಂಸ್ಥೆಗಳ ಕೇಂದ್ರವಾಗಿದೆ. ಅನೇಕ ಸುದ್ದಿ ವಾಹಿನಿಗಳು ಮತ್ತು ಮುದ್ರಣ ಪ್ರಕಟಣೆಗಳು ಪ್ರಮುಖ ಉಪಸ್ಥಿತಿಯನ್ನು ಹೊಂದಿವೆ.

ಲಭ್ಯವಿರುವ ವ್ಯಾಪಕ ಶ್ರೇಣಿಯ ಕೇಬಲ್ ಚಾನೆಲ್‌ಗಳಲ್ಲಿ ಝೀ ಮರಾಠಿ, ಜೀ ಟಾಕೀಸ್, ಇಟಿವಿ ಮರಾಠಿ, ಸ್ಟಾರ್ ಪ್ರವಾಹ, ಮಿ ಮರಾಠಿ, ಡಿಡಿ ಸಹ್ಯಾದ್ರಿ (ಎಲ್ಲಾ ಮರಾಠಿ ಚಾನೆಲ್‌ಗಳು), ಸುದ್ದಿ ವಾಹಿನಿಗಳಾದ ಎಬಿಪಿ ಮಜಾ, ಐಬಿಎನ್-ಲೋಕಮತ್, ಜೀ ೨೪ ತಾಸ್, ಇಎಸ್‌ಪಿಎನ್‌ನಂತಹ ಕ್ರೀಡಾ ಚಾನೆಲ್‌ಗಳು ಸೇರಿವೆ. ಅಂತೆಯೇ ಸ್ಟಾರ್ ಸ್ಪೋರ್ಟ್ಸ್, ಕಲರ್ಸ್ ಟಿವಿ, ಸೋನಿ, ಜೀ ಟಿವಿ ಮತ್ತು ಸ್ಟಾರ್ ಪ್ಲಸ್‌ನಂತಹ ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಮನರಂಜನಾ ಚಾನೆಲ್‌ಗಳು, ಸಿಎನ್‌ಬಿಸಿ ಆವಾಜ್, ಝೀ ಬಿಸಿನೆಸ್, ಇಟಿ ನೌ ಮತ್ತು ಬ್ಲೂಮ್‌ಬರ್ಗ್ ಯುಟಿವಿಯಂತಹ ವ್ಯಾಪಾರ ಸುದ್ದಿ ವಾಹಿನಿಗಳು ಇವೆ. ಮುಂಬೈಗೆ ಸಂಪೂರ್ಣವಾಗಿ ಮೀಸಲಾದ ಸುದ್ದಿ ವಾಹಿನಿಗಳಲ್ಲಿ ಸಹಾರಾ ಸಮಯ ಮುಂಬೈ ಸೇರಿದೆ. ಹೆಚ್ಚಿನ ಅನುಸ್ಥಾಪನ ವೆಚ್ಚದ ಕಾರಣ, ಉಪಗ್ರಹ ದೂರದರ್ಶನ ಇನ್ನೂ ಸಾಮೂಹಿಕ ಸ್ವೀಕಾರವನ್ನು ಪಡೆಯಬೇಕಾಗಿದೆ. ಮುಂಬೈನಲ್ಲಿನ ಪ್ರಮುಖ ಡಿಟಿಹೆಚ್ ಮನರಂಜನಾ ಸೇವೆಗಳಲ್ಲಿ ಡಿಶ್ ಟಿವಿ ಮತ್ತು ಟಾಟಾ ಸ್ಕೈ ಸೇರಿವೆ.

ಶಿಕ್ಷಣ

ಮುಂಬಯಿ ಮಹಾನಗರಪಾಲಿಕೆ “ಮುನಿಸಿಪಲ್ ಶಾಲೆ”ಗಳನ್ನು ನಡೆಸುತ್ತದೆಯಾದರೂ ಉತ್ತಮ ಶೈಕ್ಷಣಿಕ ಮಟ್ಟ ಮತ್ತು ಇಂಗ್ಲೀಷ್ ಮಾಧ್ಯಮದ ಕಲಿಕೆಯಿಂದ ಜನಸಾಮಾನ್ಯರು ಅನೇಕ ಖಾಸಗೀ ಸಂಘ ಸಂಸ್ಥೆಗಳು ನಡೆಸುವ ಶಾಲಾಕಾಲೇಜುಗಳಿಗೆ ಪ್ರಾಧಾನ್ಯ ಕೊಡುತ್ತಾರೆ. ಇವುಗಳಲ್ಲಿ ಸರಕಾರೀ ಅನುದಾನ ಪಡೆಯುವ ಹಾಗೂ ಪಡೆಯದ ಶಾಲೆಗಳು ಸೇರಿವೆ. ಶಾಲೆಗಳು ಬಹುತೇಕ ರಾಜ್ಯ ಸರಕಾರದ ಎಸ್ ಎಸ್ ಸಿ ಬೋರ್ಡಿನ ಪಠ್ಯವನ್ನು ಅನುಸರಿಸುತ್ತವೆಯಾದರೂ ಅಖಿಲ ಭಾರತ ಪಠ್ಯಕ್ರಮಗಳಾದ ಸಿ ಬಿ ಎಸ್ ಇ ಮತ್ತು ಐ ಸಿ ಎಸ್ ಇ ಪದ್ಧತಿಯನ್ನು ಅನುಸರಿಸುವ ಶಾಲೆಗಳೂ ಸಾಕಷ್ಟಿವೆ. ಸಿ ಬಿ ಎಸ್ ಇ ಮತ್ತು ಐ ಸಿ ಎಸ್ ಇ ಶಾಲೆಗಳಲ್ಲಿ ನೋಂದಣಿಗೆ ಹೆಚ್ಚು ಬೇಡಿಕೆಯಿದೆ. ಸರಕಾರೀ ಶಾಲೆಗಳಲ್ಲಿ ಮೂಲಭೂತ ಸೌಕರ್ಯಗಳ ಅಭಾವವಿದ್ದರೂ ಖಾಸಗೀ ಶಾಲೆಗಳ ದುಬಾರಿ ಶುಲ್ಕದ ದೆಸೆಯಿಂದ ಬಡಜನತೆಗೆ ಸರಕಾರೀ ಶಾಲೆಗಳೇ ಅನಿವಾರ್ಯವಾಗಿವೆ. ಈಚೀಚೆಗೆ ಅಂತರರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಪಠ್ಯಕ್ರಮಗಳಾದ ಐ ಬಿ ಯನ್ನು ಅನುಸರಿಸುವ ಶಾಲೆಗಳೂ ಪ್ರಾರಂಭವಾಗಿದ್ದರೂ ಇವುಗಳ ಅತಿ ದುಬಾರೀ ಶುಲ್ಕ ಸಾಧಾರಣ ಮಧ್ಯಮವರ್ಗೀಯರಿಗೂ ಕೈಗೆಟುಕದಾಗಿದೆ.

ಶಾಲೆಗಳು ಈ ಕೆಳಗಿನ ಯಾವುದಾದರೂ ಬೋರ್ಡ್‌ಗಳೊಂದಿಗೆ ಸಂಯೋಜಿತವಾಗಿವೆ:

• ಮಹಾರಾಷ್ಟ್ರ ರಾಜ್ಯ ಮಂಡಳಿ
• ಭಾರತೀಯ ಶಾಲಾ ಪ್ರಮಾಣಪತ್ರ ಪರೀಕ್ಷೆಗಳಿಗಾಗಿ ಆಲ್-ಇಂಡಿಯಾ ಕೌನ್ಸಿಲ್
• ನ್ಯಾಷನಲ್ ಇನ್‌ಸ್ಟಿಟ್ಯೂಟ್ ಆಫ್ ಓಪನ್ ಸ್ಕೂಲಿಂಗ್
• ಸೆಂಟ್ರಲ್ ಬೋರ್ಡ್ ಫಾರ್ ಸೆಕೆಂಡರಿ ಎಜುಕೇಶನ್
• ಇಂಟರ್ನ್ಯಾಷನಲ್ ಬ್ಯಾಕಲೌರಿಯೇಟ್
• ಮಾಧ್ಯಮಿಕ ಶಿಕ್ಷಣದ ಅಂತರರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಸಾಮಾನ್ಯ ಪ್ರಮಾಣಪತ್ರ. ಮರಾಠಿ ಅಥವಾ ಇಂಗ್ಲಿಷ್ ಸಾಮಾನ್ಯ ಬೋಧನಾ ಭಾಷೆಯಾಗಿದೆ.

ಇಲ್ಲಿಯ ಶಿಕ್ಷಣ ಪದ್ಧತಿ ೧೦+೨+೩ ಯನ್ನು ಅನುಸರಿಸುತ್ತದೆ. ಅರ್ಥಾತ್ ಹತ್ತು ವರ್ಷದ ಶಾಲೆಯ ನಂತರ ಎರಡು ವರ್ಷದ ಪದವಿಪೂರ್ವ ಶಿಕ್ಷಣವಿದೆ. ಇದಾದಮೇಲೆ ಮೂರು ವರ್ಷದ ಕಲಾ, ವಿಜ್ಞಾನ ಅಥವಾ ವಾಣಿಜ್ಯ ಪದವಿ ಶಿಕ್ಷಣ. ಇಂಜಿನಿಯರಿಂಗ್ ಪದವಿ ನಾಲ್ಕು ವರ್ಷದ್ದಾದರೆ ವೈದ್ಯಕೀಯ ಶಿಕ್ಷಣ ಸುಮಾರು ಐದು-ಐದೂವರೆ ವರ್ಷ ಅವಧಿಯದ್ದಾಗಿದೆ. ಮುಂಬಯಿಯ ಬಹುತೇಕ ಕಾಲೇಜುಗಳ ಪಠ್ಯಕ್ರಮ, ಪರೀಕ್ಷೆ ಇತ್ಯಾದಿ ಮುಂಬಯಿ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾನಿಲಯದ ಅಧೀನದಲ್ಲಿವೆ. ಪ್ರತಿವರ್ಷ ಹೊರಬರುವ ಪದವೀಧರ ಸಂಖ್ಯೆಯನ್ನು ಪರಿಗಣನೆಯಲ್ಲಿ ಮುಂಬಯಿ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯ ಪ್ರಪಂಚದಲ್ಲಿಯೇ ಅತಿ ದೊಡ್ಡ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದು. ಇದಲ್ಲದೇ ಪ್ರಖ್ಯಾತ ಐ ಐ ಟಿ ( ಇಂಡಿಯನ್ ಇನ್ಸ್ಟಿಟ್ಯೂಟ್ ಆಫ್ ಟೆಕ್ನಾಲಜಿ) ಸಹಾ ಇಲ್ಲಿದೆ. ಎಸ್ ಎನ್ ಡಿ ಟಿ ಮಹಿಳಾ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯ ಮತ್ತು ನರ್ಸೀ ಮೋನ್ಜೀ ವ್ಯವಸ್ಥಾಪನಾ ಅಧ್ಯಯನ ಸಂಸ್ಥೆ ಮುಂಬಯಿಯ ಇತರ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯಗಳು.

ಎಮ್‌ಸಿಜಿಎಮ್ ನ ಪ್ರಾಥಮಿಕ ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯು ಏಷ್ಯಾದ ಅತಿದೊಡ್ಡ ನಗರ ಪ್ರಾಥಮಿಕ ಶಿಕ್ಷಣ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯಾಗಿದೆ. ಎಮ್‌ಸಿಜಿಎಮ್ ಎಂಟು ಭಾಷೆಗಳಲ್ಲಿ (ಮರಾಠಿ, ಹಿಂದಿ, ಗುಜರಾತಿ, ಉರ್ದು, ಇಂಗ್ಲೀಷ್, ತಮಿಳು, ತೆಲುಗು ಮತ್ತು ಕನ್ನಡ) ೪೮೫,೫೩೧ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳಿಗೆ ಪ್ರಾಥಮಿಕ ಶಿಕ್ಷಣವನ್ನು ನೀಡುವ ೧,೧೮೮ ಪ್ರಾಥಮಿಕ ಶಾಲೆಗಳನ್ನು ನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತದೆ. ಎಮ್‌ಸಿಜಿಎಮ್ ತನ್ನ ೪೯ ಮಾಧ್ಯಮಿಕ ಶಾಲೆಗಳ ಮೂಲಕ ೫೫,೫೭೬ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳಿಗೆ ಮಾಧ್ಯಮಿಕ ಶಿಕ್ಷಣವನ್ನು ನೀಡುತ್ತದೆ.

ಉನ್ನತ ಶಿಕ್ಷಣ

ನಗರದ ಹೆಚ್ಚಿನ ಕಾಲೇಜುಗಳು ಮುಂಬೈ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾನಿಲಯದೊಂದಿಗೆ ಸಂಯೋಜಿತವಾಗಿವೆ. ಇದು ಪದವೀಧರರ ಸಂಖ್ಯೆಯ ದೃಷ್ಟಿಯಿಂದ ವಿಶ್ವದ ಅತಿದೊಡ್ಡ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗಿದೆ. ಮುಂಬೈ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯವು ಭಾರತದ ಪ್ರಮುಖ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗಿದೆ. ಇದು ೨೦೧೨ ರಲ್ಲಿ ಅಮೆರಿಕದ ಸುದ್ದಿ ಪ್ರಸಾರ ಸಂಸ್ಥೆ ಬ್ಯುಸಿನೆಸ್ ಇನ್‌ಸೈಡರ್‌ನಿಂದ ವಿಶ್ವದ ಟಾಪ್ ೫೦ ಎಂಜಿನಿಯರಿಂಗ್ ಶಾಲೆಗಳಲ್ಲಿ ೪೧ ನೇ ಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿದೆ ಮತ್ತು ಐದು ಉದಯೋನ್ಮುಖ ಬ್ರಿಕ್ಸ್ ರಾಷ್ಟ್ರಗಳಾದ ಬ್ರೆಜಿಲ್, ರಷ್ಯಾ, ಭಾರತ, ಚೀನಾ ಮತ್ತು ದಕ್ಷಿಣ ಆಫ್ರಿಕಾದಿಂದ ಪಟ್ಟಿಯಲ್ಲಿರುವ ಏಕೈಕ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯವಾಗಿದೆ.

ಇಂಡಿಯನ್ ಇನ್‌ಸ್ಟಿಟ್ಯೂಟ್ ಆಫ್ ಟೆಕ್ನಾಲಜಿ ಬಾಂಬೆ (ಐಐಟಿ ಬಾಂಬೆ) , ಮುಂಬೈ, ಇನ್‌ಸ್ಟಿಟ್ಯೂಟ್ ಆಫ್ ಕೆಮಿಕಲ್ ಟೆಕ್ನಾಲಜಿ (ಹಿಂದೆ ಯುಡಿಸಿಟಿ / ಯುಐಸಿಟಿ) , ವೀರಮಾತಾ ಜಿಜಾಬಾಯಿ ಟೆಕ್ನಾಲಜಿಕಲ್ ಇನ್‌ಸ್ಟಿಟ್ಯೂಟ್ (ವಿಜೆಟಿಐ) , ಇವುಗಳು ಭಾರತದ ಪ್ರಮುಖ ಎಂಜಿನಿಯರಿಂಗ್ ಮತ್ತು ತಂತ್ರಜ್ಞಾನ ಶಾಲೆಗಳಾಗಿವೆ, ಜೊತೆಗೆ ಎಸ್‌ಎನ್‌ಡಿಟಿ ಮಹಿಳಾ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯವು ಸ್ವಾಯತ್ತ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯಗಳು ಮುಂಬೈನಲ್ಲಿ ಇದೆ. ಏಪ್ರಿಲ್ ೨೦೧೫ ರಲ್ಲಿ ಐಐಟಿ ಬಾಂಬೆ ಸೇಂಟ್ ಲೂಯಿಸ್‌ನಲ್ಲಿರುವ ವಾಷಿಂಗ್ಟನ್ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯದ ಜೊತೆಗೆ ಮೊದಲ ಯುಎಸ್-ಭಾರತ ಜಂಟಿ ಇಎಮ್‌ಬಿಎ ಕಾರ್ಯಕ್ರಮವನ್ನು ಪ್ರಾರಂಭಿಸಿತು. ಥಡೋಮಲ್ ಶಹಾನಿ ಇಂಜಿನಿಯರಿಂಗ್ ಕಾಲೇಜ್ ಮುಂಬೈನ ಫೆಡರಲ್ ಯೂನಿವರ್ಸಿಟಿಗೆ ಸಂಯೋಜಿತವಾಗಿರುವ ಮೊದಲ ಮತ್ತು ಅತ್ಯಂತ ಹಳೆಯ ಖಾಸಗಿ ಇಂಜಿನಿಯರಿಂಗ್ ಕಾಲೇಜಾಗಿದೆ ಹಾಗೂ ಕಂಪ್ಯೂಟರ್ ಇಂಜಿನಿಯರಿಂಗ್, ಮಾಹಿತಿ ತಂತ್ರಜ್ಞಾನ, ಬಯೋಮೆಡಿಕಲ್ ಇಂಜಿನಿಯರಿಂಗ್ ಮತ್ತು ಬಯೋಟೆಕ್ನಾಲಜಿಯಲ್ಲಿ ಪದವಿಪೂರ್ವ ಮಟ್ಟದ ಕೋರ್ಸ್‌ಗಳನ್ನು ನೀಡುವ ನಗರದ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾನಿಲಯದಲ್ಲಿ ಮೊದಲ ಸಂಸ್ಥೆಯಾಗಿದೆ. ೧೮೪೫ ರಲ್ಲಿ ಸ್ಥಾಪಿಸಲಾದ ಗ್ರಾಂಟ್ ಮೆಡಿಕಲ್ ಕಾಲೇಜು ಮತ್ತು ಸೇಥ್ ಜಿ.ಎಸ್ ವೈದ್ಯಕೀಯ ಕಾಲೇಜುಗಳು ಕ್ರಮವಾಗಿ ಸರ್ ಜಮ್ಶೆಡ್ಜಿ ಜೀಜೀಭೋಯ್ ಗ್ರೂಪ್ ಆಫ್ ಹಾಸ್ಪಿಟಲ್ಸ್ ಮತ್ತು ಕೆಇಎಮ್ ಆಸ್ಪತ್ರೆಯೊಂದಿಗೆ ಸಂಯೋಜಿತವಾಗಿರುವ ಪ್ರಮುಖ ವೈದ್ಯಕೀಯ ಸಂಸ್ಥೆಗಳಾಗಿವೆ. ಮುಂಬೈಯು ನ್ಯಾಷನಲ್ ಇನ್‌ಸ್ಟಿಟ್ಯೂಟ್ ಆಫ್ ಇಂಡಸ್ಟ್ರಿಯಲ್ ಇಂಜಿನಿಯರಿಂಗ್, ಜಮ್ನಾಲಾಲ್ ಬಜಾಜ್ ಇನ್‌ಸ್ಟಿಟ್ಯೂಟ್ ಆಫ್ ಮ್ಯಾನೇಜ್‌ಮೆಂಟ್ ಸ್ಟಡೀಸ್, ನರ್ಸೀ ಮೊಂಜಿ ಇನ್‌ಸ್ಟಿಟ್ಯೂಟ್ ಆಫ್ ಮ್ಯಾನೇಜ್‌ಮೆಂಟ್ ಸ್ಟಡೀಸ್, ಎಸ್‌ಪಿ ಜೈನ್ ಇನ್‌ಸ್ಟಿಟ್ಯೂಟ್ ಆಫ್ ಮ್ಯಾನೇಜ್‌ಮೆಂಟ್ ಮತ್ತು ರಿಸರ್ಚ್, ಟಾಟಾ ಇನ್‌ಸ್ಟಿಟ್ಯೂಟ್ ಆಫ್ ಸೋಶಿಯಲ್ ಸೈನ್ಸಸ್ ಮತ್ತು ಹಲವಾರು ಇತರ ನಿರ್ವಹಣಾ ಶಾಲೆಗಳಾಗಿವೆ. ಸರ್ಕಾರಿ ಕಾನೂನು ಕಾಲೇಜು ಮತ್ತು ಸಿಡೆನ್‌ಹ್ಯಾಮ್ ಕಾಲೇಜು , ಕ್ರಮವಾಗಿ ಭಾರತದ ಅತ್ಯಂತ ಹಳೆಯ ಕಾನೂನು ಮತ್ತು ವಾಣಿಜ್ಯ ಕಾಲೇಜುಗಳು ಮುಂಬೈನಲ್ಲಿ ನೆಲೆಗೊಂಡಿವೆ. ಸರ್ ಜೆ. ಜೆ. ಸ್ಕೂಲ್ ಆಫ್ ಆರ್ಟ್ ಮುಂಬೈನ ಅತ್ಯಂತ ಹಳೆಯ ಕಲಾ ಸಂಸ್ಥೆಯಾಗಿದೆ. ಇದು ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಕಾನೂನು ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯಗಳು ದೇಶದ ಅತ್ಯುತ್ತಮ ಕಾನೂನು ಶಾಲೆಗಳು ಅಥವಾ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗಿದೆ.

ಮುಂಬೈ ಎರಡು ಪ್ರಮುಖ ಸಂಶೋಧನಾ ಸಂಸ್ಥೆಗಳಿಗೆ ನೆಲೆಯಾಗಿದೆ. ಅವುಗಳೆಂದರೆ ಟಾಟಾ ಇನ್‌ಸ್ಟಿಟ್ಯೂಟ್ ಆಫ್ ಫಂಡಮೆಂಟಲ್ ರಿಸರ್ಚ್, ಮತ್ತು ಭಾಭಾ ಪರಮಾಣು ಸಂಶೋಧನಾ ಕೇಂದ್ರ . ಮುಂಬೈ ಪಶುವೈದ್ಯಕೀಯ ಕಾಲೇಜು ಭಾರತ ಮತ್ತು ಏಷ್ಯಾದ ಅತ್ಯಂತ ಹಳೆಯ ಮತ್ತು ಪ್ರಧಾನ ಪಶುವೈದ್ಯಕೀಯ ಕಾಲೇಜು. ಇದರ ಅಡಿಪಾಯವನ್ನು ೧೮೮೬ ರಲ್ಲಿ ಹಾಕಲಾಯಿತು.

ಐಸಿಎಆರ್-ಸೆಂಟ್ರಲ್ ಇನ್‌ಸ್ಟಿಟ್ಯೂಟ್ ಆಫ್ ಫಿಶರೀಸ್ ಎಜುಕೇಶನ್ ಭಾರತದ ಮುಂಬೈನಲ್ಲಿರುವ ಮೀನುಗಾರಿಕೆ ವಿಜ್ಞಾನಕ್ಕಾಗಿ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯ ಮತ್ತು ಉನ್ನತ ಶಿಕ್ಷಣದ ಸಂಸ್ಥೆಯಾಗಿದೆ. ಸಿಐಎಫ್‌ಇ ಮಾನವ ಸಂಪನ್ಮೂಲ ಅಭಿವೃದ್ಧಿಯಲ್ಲಿ ನಾಲ್ಕು ದಶಕಗಳ ನಾಯಕತ್ವವನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಅದರ ಹಳೆಯ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳು ವಿಶ್ವಾದ್ಯಂತ ಮೀನುಗಾರಿಕೆ ಮತ್ತು ಜಲಚರಗಳ ಅಭಿವೃದ್ಧಿಯಲ್ಲಿ ಸಹಾಯ ಮಾಡುತ್ತಾರೆ. ಸಂಶೋಧನೆ ಮತ್ತು ತಾಂತ್ರಿಕ ಪ್ರಗತಿಗೆ ಗಮನಾರ್ಹ ಕೊಡುಗೆಗಳನ್ನು ನೀಡಿದ್ದಾರೆ. ಈ ಸಂಸ್ಥೆಯು ಇಂಡಿಯನ್ ಕೌನ್ಸಿಲ್ ಫಾರ್ ಅಗ್ರಿಕಲ್ಚರಲ್ ರಿಸರ್ಚ್ ಅಡಿಯಲ್ಲಿ ಕಾರ್ಯನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತಿರುವ ನಾಲ್ಕು ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗಿದೆ (ಇತರ ಮೂರು ಭಾರತೀಯ ಪಶುವೈದ್ಯಕೀಯ ಸಂಶೋಧನಾ ಸಂಸ್ಥೆ, ರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಡೈರಿ ಸಂಶೋಧನಾ ಸಂಸ್ಥೆ ಮತ್ತು ಭಾರತೀಯ ಕೃಷಿ ಸಂಶೋಧನಾ ಸಂಸ್ಥೆ).

ಕ್ರೀಡೆ

ಮುಂಬಯಿ ಅತಿ ಜನಪ್ರಿಯ ಆಟ ಎಂದರೆ ಕ್ರಿಕೆಟ್. ಮುಂಬೈನಲ್ಲಿ ಕ್ರಿಕೆಟ್ ಇತರ ಕ್ರೀಡೆಗಳಿಗಿಂತ ಹೆಚ್ಚು ಜನಪ್ರಿಯವಾಗಿದೆ. ಇದು ಬೋರ್ಡ್ ಆಫ್ ಕಂಟ್ರೋಲ್ ಫಾರ್ ಕ್ರಿಕೆಟ್ ಇನ್ ಇಂಡಿಯಾ ಮತ್ತು ಇಂಡಿಯನ್ ಪ್ರೀಮಿಯರ್ ಲೀಗ್‌ಗೆ ತವರಾಗಿದೆ. ಮುಂಬೈ ಎರಡು ಅಂತರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಕ್ರಿಕೆಟ್ ಸ್ಟೇಡಿಯಂಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಅವುಗಳೆಂದರೆ ವಾಂಖೆಡೆ ಸ್ಟೇಡಿಯಂ ಮತ್ತು ಬ್ರಬೋರ್ನ್ ಸ್ಟೇಡಿಯಂ. ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಮೊದಲ ಕ್ರಿಕೆಟ್ ಟೆಸ್ಟ್ ಪಂದ್ಯ ಮುಂಬೈನಲ್ಲಿ ಬಾಂಬೆ ಜಿಮ್ಖಾನಾದಲ್ಲಿ ನಡೆಯಿತು. ನಗರದಲ್ಲಿ ಇಲ್ಲಿಯವರೆಗೆ ನಡೆದ ಅತಿದೊಡ್ಡ ಕ್ರಿಕೆಟ್ ಪಂದ್ಯವೆಂದರೆ ೨೦೧೧ ರ ಐಸಿಸಿ ಕ್ರಿಕೆಟ್ ವಿಶ್ವಕಪ್‌ನ ಫೈನಲ್ ಪಂದ್ಯ ವಾಂಖೆಡೆ ಸ್ಟೇಡಿಯಂನಲ್ಲಿ ನಡೆಯಿತು. ೨೦೦೬ ರಲ್ಲಿ ಬ್ರಬೋರ್ನ್ ಸ್ಟೇಡಿಯಂನಲ್ಲಿ ನಡೆದ ಐಸಿಸಿ ಚಾಂಪಿಯನ್ಸ್ ಟ್ರೋಫಿಯ ವಿಶ್ವಕಪ್ ಫೈನಲ್ ಮತ್ತು ಫೈನಲ್ ಎರಡಕ್ಕೂ ಆತಿಥ್ಯ ವಹಿಸಿದ ಎರಡು ನಗರಗಳು ಮುಂಬೈ ಮತ್ತು ಲಂಡನ್ ಮಾತ್ರ.

ಸಣ್ಣ ಪುಟ್ಟ ಓಣಿಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಸಮಯ ಸಿಕ್ಕಾಗಲೆಲ್ಲ ಕ್ರಿಕೆಟ್ ಆಡುವುದನ್ನು ಕಾಣಬಹುದು. ಭಾರತದ ಕ್ರಿಕೆಟ್ ನಿಯಂತ್ರಣ ಮಂಡಳಿಯ ಮುಖ್ಯ ಕಚೇರಿ ಮುಂಬಯಿಯಲ್ಲಿದೆ. ಭಾರತದ ಕ್ರಿಕೆಟ್ಟಿನ ತವರು ಮನೆ ಎಂದೇ ಕರೆಯಬಹುದಾದ ಮುಂಬಯಿ, ಅನೇಕ ಪ್ರತಿಭಾವಂತ ಕ್ರಿಕೆಟರುಗಳನ್ನು ಭಾರತ ತಂಡಕ್ಕೆ ನೀಡಿದೆ. ಇಂದಿನ ಸಚಿನ್ ತೆಂಡೂಲ್ಕರ್, ಅಜಿತ್ ಅಗರಕರ್ ಹಿಂದಿನ ಅಜಿತ್ ವಾಡೇಕರ್ , ಸುನೀಲ್ ಗವಾಸ್ಕರ್, ಫಾರೂಖ್ ಇಂಜಿನಿಯರ್ , ವಿನೋದ್ ಕಾಂಬ್ಳಿ, ವಿಜಯ್ ಮಾಂಜ್ರೇಕರ್ ಇವರುಗಳು ಮುಂಬಯಿ ಖ್ಯಾತ ಕ್ರಿಕೆಟಿಗರಲ್ಲಿ ಕೆಲವೇ ಕೆಲವರು. ರಣಜೀ ಟ್ರೋಫಿಯನ್ನು ಕಳೆದ ಎಪ್ಪತ್ತೆರಡು ವರ್ಷಗಳಲ್ಲಿ ಮೂವತ್ತಾರು ಬಾರಿ (೨೦೦೫-೦೬ರವರೆಗೆ) ಗೆದ್ದಿರುವ ಮುಂಬಯಿಯ ದಾಖಲೆಯನ್ನು ಮುರಿಯುವುದು ಸುಲಭ ಸಾಧ್ಯವಲ್ಲ. ಎಪ್ಪತ್ತರ ದಶಕದಲ್ಲಿ ಭಾರತದ ಕ್ರಿಕೆಟ್ ತಂಡದಲ್ಲಿ ಏಳು-ಎಂಟು ಆಟಗಾರರು ಮುಂಬಯಿಯವರೇ ಆಗಿರುತ್ತಿದ್ದುದುಂಟು. ಆದರೆ ಈತ್ತೀಚೆಗೆ ಭಾರತದ ಇತರ ಪ್ರದೇಶಗಳು ಕರ್ನಾಟಕವೂ ಸೇರಿದಂತೆ ಕ್ರಿಕೆಟಿನಲ್ಲಿ ಮುಂಬಯಿಗೆ ತೀವ್ರ ಸ್ಪರ್ಧೆಯನ್ನು ಒಡ್ಡಿದ್ದು ಮುಂಬಯಿ ತನ್ನ ಮೊದಲಿನ ಅತಿವಿಶಿಷ್ಟ ಸ್ಥಾನವನ್ನು ಕಳೆದುಕೊಂಡಿದೆ.

ಫುಟ್ ಬಾಲ್ ಸಹಾ ಮುಂಬಯಿಯ ಅತಿ ಜನಪ್ರಿಯ ಕ್ರೀಡೆ. ಮುಖ್ಯವಾಗಿ ಮಳೆಗಾಲದಲ್ಲಿ ಕಾಣಬರುವ ಈ ಕ್ರೀಡೆ ಲೀಗ್ ಪಂದ್ಯಾವಳಿಗಳಿಂದ ಇನ್ನೂ ಜೀವಂತವಾಗಿದೆ. ಹಾಕಿ ಆಟವು ಮೊದಲಿನ ಘನತೆಯನ್ನು ಕಳೆದುಕೊಂಡಿದ್ದರೂ ಮುಂಬಯಿಯ ಅನೇಕ ಹಾಕೀ ಆಟಗಾರರು ಭಾರತವನ್ನು ಪ್ರತಿನಿಧಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಆಗಸ್ಟ್ ೨೦೧೧ ರಲ್ಲಿ ಎಲೈಟ್ ಫುಟ್‌ಬಾಲ್ ಲೀಗ್ ಆಫ್ ಇಂಡಿಯಾವನ್ನು ಪರಿಚಯಿಸಿದಾಗ ಉದ್ಘಾಟನಾ ಋತುವಿಗಾಗಿ ತಂಡವನ್ನು ನೀಡಲಾಗುವ ಎಂಟು ನಗರಗಳಲ್ಲಿ ಮುಂಬೈ ಒಂದಾಗಿದೆ.

ಹಾಕಿಯಲ್ಲಿ ಮುಂಬೈ ವಿಶ್ವ ಸರಣಿ ಹಾಕಿ ಮತ್ತು ಹಾಕಿ ಇಂಡಿಯಾ ಲೀಗ್‌ನಲ್ಲಿ ಕ್ರಮವಾಗಿ ಮುಂಬೈ ಮೆರೀನ್‌ಗಳು ಮತ್ತು ಮುಂಬೈ ಮ್ಯಾಜಿಶಿಯನ್ಸ್‌ಗೆ ನೆಲೆಯಾಗಿದೆ. ನಗರದ ಪಂದ್ಯಗಳನ್ನು ಮಹೀಂದ್ರಾ ಹಾಕಿ ಸ್ಟೇಡಿಯಂನಲ್ಲಿ ಆಡಲಾಗುತ್ತದೆ.

ಈಗ ಪ್ರೀಮಿಯರ್ ಬ್ಯಾಡ್ಮಿಂಟನ್ ಲೀಗ್ ಎಂದು ಕರೆಯಲ್ಪಡುವ ಇಂಡಿಯನ್ ಬ್ಯಾಡ್ಮಿಂಟನ್ ಲೀಗ್ ೨೦೧೩ ರಲ್ಲಿ ಮುಂಬೈನ ನ್ಯಾಷನಲ್ ಸ್ಪೋರ್ಟ್ಸ್ ಕ್ಲಬ್ ಆಫ್ ಇಂಡಿಯಾದಲ್ಲಿ ಫೈನಲ್ ನಡೆದಾಗ ಅದರ ಉದ್ಘಾಟನಾ ಆವೃತ್ತಿಯಿಂದ ಮುಂಬೈಗೆ ಭೇಟಿ ನೀಡುತ್ತಿದೆ. ಎರಡನೇ ಋತುವಿನಲ್ಲಿ ೨೦೧೬ ರ ಪ್ರೀಮಿಯರ್ ಬ್ಯಾಡ್ಮಿಂಟನ್ ಲೀಗ್‌ನ ಫೈನಲ್ ಹೋಮ್-ಸ್ಕ್ವಾಡ್ ಮುಂಬೈ ರಾಕೆಟ್ಸ್ ಮತ್ತು ಡೆಲ್ಲಿ ಡ್ಯಾಶರ್ಸ್ (ಹಿಂದೆ ಡೆಲ್ಲಿ ಏಸರ್ಸ್) ನಡುವೆ ನಡೆಯಿತು. ಉದ್ಘಾಟನಾ ಸಮಾರಂಭ ಮುಂಬೈನಲ್ಲಿ ನಡೆದರೆ ಫೈನಲ್ ಪಂದ್ಯ ದೆಹಲಿಯಲ್ಲಿ ನಡೆಯಿತು. ೨೦೧೭ ರ ಪ್ರೀಮಿಯರ್ ಬ್ಯಾಡ್ಮಿಂಟನ್ ಲೀಗ್‌ನಲ್ಲಿ (ಪ್ರಾಯೋಜಕತ್ವದ ಕಾರಣಗಳಿಗಾಗಿ ಇದನ್ನು ವೊಡಾಫೋನ್ ಪಿಬಿಎಲ್ ೨೦೧೭ ಎಂದೂ ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ) ಮುಂಬೈ ರಾಕೆಟ್ಸ್ ಹೈದರಾಬಾದ್ ಹಂಟರ್ಸ್ ಅನ್ನು ೩ - ೧ ಗೋಲುಗಳಿಂದ ಸೋಲಿಸಿ ಫೈನಲ್‌ಗೆ ಮುಂದುವರಿಯಿತು. ಫೈನಲ್‌ನಲ್ಲಿ ಅವರು ೩ - ೪ ರಲ್ಲಿ ಚೆನ್ನೈ ಸ್ಮ್ಯಾಷರ್ಸ್‌ ಎದುರು ಸೋತರು.

ಯು ಮುಂಬಾ ದೇಶದ ವೃತ್ತಿಪರ ಕಬಡ್ಡಿ ಲೀಗ್ ಪ್ರೊ ಕಬಡ್ಡಿಯಲ್ಲಿ ಮುಂಬೈ ತಂಡವನ್ನು ಪ್ರತಿನಿಧಿಸುವ ತಂಡವಾಗಿದೆ. ಜೂನ್‌ನಿಂದ ನವೆಂಬರ್‌ವರೆಗೆ ಬಾಂಬೆ ಜಿಮ್‌ಖಾನಾದಲ್ಲಿ ಲೀಗ್ ಪಂದ್ಯಗಳು ನಡೆಯುವುದರೊಂದಿಗೆ ಮುಂಬೈನಲ್ಲಿ ರಗ್ಬಿ ಮತ್ತೊಂದು ಬೆಳೆಯುತ್ತಿರುವ ಕ್ರೀಡೆಯಾಗಿದೆ. ಪ್ರತಿ ಫೆಬ್ರವರಿಯಲ್ಲಿ ಮುಂಬೈ ಮಹಾಲಕ್ಷ್ಮಿ ರೇಸ್‌ಕೋರ್ಸ್‌ನಲ್ಲಿ ಡರ್ಬಿ ರೇಸ್ ಅನ್ನು ಆಯೋಜಿಸುತ್ತದೆ. ಮೆಕ್ಡೊವೆಲ್ಸ್ ಡರ್ಬಿ ಕೂಡ ಫೆಬ್ರವರಿಯಲ್ಲಿ ಮುಂಬೈನ ಟರ್ಫ್ ಕ್ಲಬ್‌ನಲ್ಲಿ ನಡೆಯುತ್ತದೆ.

ಮಾರ್ಚ್ ೨೦೦೪ ರಲ್ಲಿ ಮುಂಬೈ ಗ್ರ್ಯಾಂಡ್ ಪ್ರಿಕ್ಸ್ ಎಫ್೧ ಪವರ್‌ಬೋಟ್ ವಿಶ್ವ ಚಾಂಪಿಯನ್‌ಶಿಪ್‌ನ ಭಾಗವಾಗಿತ್ತು ಮತ್ತು ಫೋರ್ಸ್ ಇಂಡಿಯಾ ಎಫ್೧ ಟೀಮ್ ಕಾರನ್ನು ೨೦೦೮ ರಲ್ಲಿ ನಗರದಲ್ಲಿ ಅನಾವರಣಗೊಳಿಸಲಾಯಿತು. ೨೦೦೪ ರಲ್ಲಿ ವಾರ್ಷಿಕ ಮುಂಬೈ ಮ್ಯಾರಥಾನ್ ಅನ್ನು "ದಿ ಗ್ರೇಟೆಸ್ಟ್ ರೇಸ್ ಆನ್ ಅರ್ಥ್" ನ ಭಾಗವಾಗಿ ಸ್ಥಾಪಿಸಲಾಯಿತು. ಮುಂಬೈ ೨೦೦೬ ಮತ್ತು ೨೦೦೭ ರಲ್ಲಿ ಎಟಿಪಿ ವರ್ಲ್ಡ್ ಟೂರ್‌ನ ಅಂತರರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಸರಣಿ ಪಂದ್ಯಾವಳಿಯಾದ ಕಿಂಗ್‌ಫಿಶರ್ ಏರ್‌ಲೈನ್ಸ್ ಟೆನಿಸ್ ಓಪನ್‌ಗೆ ಆತಿಥ್ಯ ವಹಿಸಿತ್ತು.

ಮುಂಬಯಿಯ ಇತರ ಕ್ರೀಡೆಗಳೆಂದರೆ ಟೆನ್ನಿಸ್, ಸ್ಕ್ವಾಶ್, ಬಿಲಿಯರ್ಡ್ಸ್, ಬ್ಯಾಡ್ಮಿಂಟನ್, ಟೇಬಲ್ ಟೆನ್ನಿಸ್ ಮತ್ತು ಗಾಲ್ಫ್. ರಗ್ಬೀ ಆಟ ಕಾಣಸಿಗುವ ಭಾರತದ ಕೆಲವೇ ಕೆಲವು ನಗರಗಳಲ್ಲಿ ಮುಂಬಯಿಯೂ ಒಂದು. ವಾಲಿಬಾಲ್ ಮತ್ತು ಬ್ಯಾಸ್ಕೆಟ್ ಬಾಲ್ ಕೂಡಾ ಶಾಲಾಕಾಲೇಜುಗಳಲ್ಲಿ ಜನಪ್ರಿಯವಾಗಿವೆ. ಕುದುರೆ ರೇಸಿನ ಪ್ರಿಯರಿಗಾಗಿ ಮಹಾಲಕ್ಷ್ಮಿ ರೇಸ್ ಕೋರ್ಸ್ ಇದೆ. ಪ್ರತಿ ಫೆಬ್ರುವರಿಯಲ್ಲಿ ನಡೆಯುವ ಡರ್ಬಿ ಭಾರತದ ಪ್ರತಿಷ್ಠಿತ ರೇಸುಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದು.

ಮುಂಬೈ ೨೦೨೩ ರಲ್ಲಿ ೧೪೦ ನೇ ಐಒಸಿ ಅಧಿವೇಶನವನ್ನು ಆಯೋಜಿಸುತ್ತದೆ.

ಇದನ್ನೂ ನೋಡಿ

• ಪುರಾತನ ಮುಂಬಯಿ ನಗರದ ಏಳು ದ್ವೀಪಗಳ ಭೂಭಾಗಗಳು

ಹೆಚ್ಚಿನ ಮಾಹಿತಿಗಾಗಿ

• ಹೊರನಾಡ ಕನ್ನಡ ಸಂಸ್ಥೆಗಳು
• ಬೃಹನ್ ಮುಂಬಯಿ ಮಹಾನಗರಪಾಲಿಕೆಯ ಅಧಿಕೃತ ತಾಣ
• ಮುಂಬಯಿ ಪುಟಗಳು: ಮುಂಬಯಿ ನಗರದ ಸಂಪೂರ್ಣ ಮಾರ್ಗದರ್ಶಿ - (ಟಾಟಾ ಮೂಲಭೂತ ಸಂಶೋಧನಾ ಸಂಸ್ಥೆಯಿಂದ)
• ಮುಂಬಯಿ ನಗರದ ಅಧಿಕೃತ ವರದಿ Archived 2009-03-10 ವೇಬ್ಯಾಕ್ ಮೆಷಿನ್ ನಲ್ಲಿ.
• ಮುಂಬಯಿ ನಗರ ಮಾರ್ಗದರ್ಶಿ Archived 2018-11-06 ವೇಬ್ಯಾಕ್ ಮೆಷಿನ್ ನಲ್ಲಿ.
• ಮುಂಬಯಿ ನಗರದ ಪಕ್ಷಿನೋಟ ( ಅಪರೂಪದ ಫೋಟೋ)