ಪಾತಾಳ ಭುವನೇಶ್ವರ

ಪಾತಾಳ ಭುವನೇಶ್ವರ ಗುಹಾ ದೇವಾಲಯ
ಪಾತಾಳ ಭುವನೇಶ್ವರ ಗುಹಾ ದೇವಾಲಯ
ಪಾತಾಳ ಭುವನೇಶ್ವರ ಗುಹಾ ಮಂದಿರ
	ಪಾತಾಳ ಭುವನೇಶ್ವರ ಗುಹಾ ದೇವಾಲಯದ ಪ್ರವೇಶ ದ್ವಾರ
ಭೂಗೋಳ
ದೇಶ	ಭಾರತ
ರಾಜ್ಯ	ಉತ್ತರಾಖಂಡ
ಜಿಲ್ಲೆ	ಪಿತೋರಗಢ
ಸ್ಥಳ	ಗಂಗೊಳ್ಳಿಹತ್ ನಿಂದ ೧೪ ಕಿ.ಮೀ ದೂರ
ಎತ್ತರ	1,350 m (4,429 ft)
ಸಂಸ್ಕೃತಿ
ಮೂರ್ತಿಯ ಭಂಗಿ	ಪೂರ್ವ

ಪಾತಾಳ ಭುವನೇಶ್ವರ (ಹಿಂದಿ पाताल भुवनेश्वर) ಒಂದು ಸುಣ್ಣದ ಗುಹೆ ದೇವಾಲಯ. ಭಾರತದ ಉತ್ತರಾಖಂಡ ರಾಜ್ಯದ ಪಿಥೋರಗಢ ಜಿಲ್ಲೆಯ ಗಂಗೊಳ್ಳಿಹತ್‌ನಿಂದ ೧೪ಕಿ.ಮೀ. ದೂರದಲ್ಲಿದೆ. ಇದು ಭುವನೇಶ್ವರ ಗ್ರಾಮದಲ್ಲಿದೆ. ದಂತಕಥೆ ಮತ್ತು ಜಾನಪದ ಪ್ರಕಾರ ಈ ಗುಹೆಯು ಭಗವಾನ್ ಶಿವ ಮತ್ತು ಮೂವತ್ಮೂರು ಕೋಟಿ ದೇವತೆಗಳನ್ನು [೩೩ ಪ್ರಕಾರಗಳು ] ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿಸುತ್ತದೆ. ಗುಹೆಯು ೧೬೦ ಮೀ ಉದ್ದ ಮತ್ತು ಪ್ರವೇಶ ದ್ವಾರದಿಂದ ೯೦ ಅಡಿ ಆಳವಿದೆ. ಸುಣ್ಣದ ಕಲ್ಲಿನ ರಚನೆಗಳು ವಿವಿಧ ವರ್ಣಗಳು ಮತ್ತು ರೂಪಗಳ ವಿವಿಧ ಅದ್ಭುತವಾದ ಸ್ಟ್ಯಾಲಕ್ಟೈಟ್ ಮತ್ತು ಸ್ಟಾಲಗ್ಮೈಟ್ ಅಂಕಿಗಳನ್ನು ಸೃಷ್ಟಿಸಿವೆ. ಈ ಗುಹೆಯು ಕಿರಿದಾದ ಸುರಂಗದಂತಹ ದ್ವಾರವನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದು ಇದು ಹಲವಾರು ಗುಹೆಗಳಿಗೆ ಕಾರಣವಾಗುತ್ತದೆ. ಗುಹೆಯು ಸಂಪೂರ್ಣವಾಗಿ ವಿದ್ಯುತ್ ಪ್ರಕಾಶಿತವಾಗಿದೆ. ನೀರಿನ ಹರಿವಿನಿಂದ ನಿರ್ಮಿಸಲಾದ ಪಾತಾಳ ಭುವನೇಶ್ವರವು ಕೇವಲ ಒಂದು ಗುಹೆಯಲ್ಲ, ಬದಲಿಗೆ ಗುಹೆಗಳೊಳಗಿನ ಗುಹೆಗಳ ಸರಣಿಯಾಗಿದೆ.

"ಶಾಶ್ವತ ಶಕ್ತಿಯ ಉಪಸ್ಥಿತಿಯನ್ನು ಅನುಭವಿಸಲು ಬಯಸುವವರು ರಾಮಗಂಗಾ, ಸರಯೂ ಮತ್ತು ಗುಪ್ತ-ಗಂಗಾ ಸಂಗಮದ ಬಳಿ ಇರುವ ಪವಿತ್ರ ಭುವನೇಶ್ವರಕ್ಕೆ ಬರಬೇಕು." -ಮನಸ್ಖಂಡ, ಸ್ಕಂದ ಪುರಾಣ, ಇದರ ೮೦೦ ಶ್ಲೋಕಗಳು ಪಾತಾಳ ಭುವನೇಶ್ವರನನ್ನು ಉಲ್ಲೇಖಿಸುತ್ತವೆ

ಗುಹೆಯ ದಂತಕಥೆ

ತ್ರೇತಾಯುಗದಲ್ಲಿ ಅಯೋಧ್ಯೆಯನ್ನು ( ರಾಮನ ಕಾಲದಿಂದ) ಆಳುತ್ತಿದ್ದ ಸೂರ್ಯ ರಾಜವಂಶದ ( ಸೂರ್ಯ ವಂಶ) ರಾಜನಾಗಿದ್ದ ರಾಜ ಋತುಪೂರ್ಣ ಈ ಗುಹೆಯನ್ನು ಕಂಡುಹಿಡಿದ ಮೊದಲ ಮಾನವ. ಕಥೆಯು ಋತುಪೂರ್ಣ ಮತ್ತು ರಾಜ ನಳನಿಂದ ಪ್ರಾರಂಭವಾಗುತ್ತದೆ. ಒಮ್ಮೆ ರಾಜ ನಳನು ಅವನ ಹೆಂಡತಿ ರಾಣಿ ದಮಯಂತಿಯಿಂದ ಸೋಲಿಸಲ್ಪಟ್ಟನೆಂದು ಹೇಳಲಾಗುತ್ತದೆ. ನಳ ತನ್ನ ಹೆಂಡತಿಯ ಸೆರೆಮನೆಯಿಂದ ತಪ್ಪಿಸಿಕೊಳ್ಳಲು ಋತುಪೂರ್ಣನನ್ನು ತನ್ನನ್ನು ಮರೆಮಾಡಲು ವಿನಂತಿಸಿದ. ಋತುಪೂರ್ಣ ಅವನನ್ನು ಹಿಮಾಲಯದ ಕಾಡುಗಳಿಗೆ ಕರೆದೊಯ್ದು ಅಲ್ಲಿಯೇ ಇರುವಂತೆ ಕೇಳಿಕೊಂಡನು. ಮನೆಗೆ ಹಿಂದಿರುಗುತ್ತಿದ್ದಾಗ ಕಾಡಿಗೆ ಓಡಿಹೋದ ಜಿಂಕೆಯಿಂದ ಆಕರ್ಷಿತನಾದನು ಮತ್ತು ಅದರ ಹಿಂದೆ ಹೋದನು. ಜಿಂಕೆ ಸಿಗಲಿಲ್ಲ ನಂತರ ಮರದ ಕೆಳಗೆ ವಿಶ್ರಾಂತಿ ಪಡೆಯುತ್ತಿದ್ದಾಗ ಜಿಂಕೆ ತನ್ನನ್ನು ಓಡಿಸಬೇಡ ಎಂದು ಋತುಪೂರ್ಣನನ್ನು ಕೇಳುವ ಕನಸನ್ನು ಅವನು ಕಂಡನು. ಅವನ ನಿದ್ರೆ ಮುರಿದು, ಅವನು ಎಚ್ಚರಗೊಂಡು ಗುಹೆಯೊಂದಕ್ಕೆ ಹೋದನು. ಅಲ್ಲಿ ಒಬ್ಬ ಕಾವಲುಗಾರ ನಿಂತಿದ್ದನು. ಗುಹೆಯ ಬಗ್ಗೆ ವಿಚಾರಿಸಿದ ನಂತರ ಅವರನ್ನು ಒಳಗೆ ಹೋಗಲು ಅನುಮತಿಸಲಾಯಿತು. ಪ್ರವೇಶದ್ವಾರದಲ್ಲಿಯೇ ಋತುಪೂರ್ಣ ಶೇಷನಾಗನನ್ನು ಭೇಟಿಯಾದರು. ಅವರು ಗುಹೆಯ ಮೂಲಕ ಅವರನ್ನು ಕರೆದೊಯ್ಯಲು ಒಪ್ಪಿಕೊಂಡರು. ಅದು ಅವನನ್ನು ತನ್ನ ಹೆಡೆಯ ಮೇಲೆ ಹೊತ್ತುಕೊಂಡಿತು. ಒಳಗೆ ನಡೆಯುತ್ತಿರುವ ದೇವರ ಅದ್ಭುತಗಳನ್ನು ಅವನು ನೋಡಿದನು. ಅವನು ಸ್ವತಃ ಶಿವನನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಂತೆ ಎಲ್ಲಾ ೩೩-ಕೋಟಿ ದೇವರು ಮತ್ತು ದೇವತೆಗಳನ್ನು ನೋಡಿದನು. ಅವರ ಭೇಟಿಯ ನಂತರ, ಗುಹೆಯನ್ನು ಯುಗಯುಗಗಳವರೆಗೆ ಮುಚ್ಚಲಾಯಿತು ಎಂದು ಸ್ಕಂದ ಪುರಾಣದಲ್ಲಿ ಸ್ವಲ್ಪ ಮುನ್ಸೂಚನೆಯೊಂದಿಗೆ ಕಲಿಯುಗದಲ್ಲಿ ಮತ್ತೆ ತೆರೆಯಲಾಗುವುದು ಎಂದು ಹೇಳಲಾಗುತ್ತದೆ. ಕಲಿಯುಗದಲ್ಲಿ, ಆದಿ ಶಂಕರಾಚಾರ್ಯರು ಹಿಮಾಲಯಕ್ಕೆ ಭೇಟಿ ನೀಡಿದಾಗ ಈ ಗುಹೆಯನ್ನು ಮರುಶೋಧಿಸಿದರು. ಅಂದಿನಿಂದ ಈ ಸ್ಥಳದಲ್ಲಿ ನಿತ್ಯ ಪೂಜೆ ಮತ್ತು ನೈವೇದ್ಯ ಮಾಡಲಾಗುತ್ತಿದೆ. ^[೧]

ಇತಿಹಾಸ

ನಂಬಿಕೆಯ ಪ್ರಕಾರ, ಸೂರ್ಯ ವಂಶದ ರಾಜ ಋತುಪರ್ಣ ( ಸೂರ್ಯ ವಂಶ) ತ್ರೇತಾಯುಗದಲ್ಲಿ ಗುಹೆಯನ್ನು ಕಂಡುಹಿಡಿದನು. ಕಲಿಯುಗದಲ್ಲಿ ಆದಿ ಶಂಕರಾಚಾರ್ಯರು ಕ್ರಿ.ಶ.೧೧೯೧ ರಲ್ಲಿ ಈ ಗುಹೆಗೆ ಭೇಟಿ ನೀಡಿದ್ದರು. ಅದು ಪಾತಾಳ ಭುವನೇಶ್ವರದಲ್ಲಿ ಆಧುನಿಕ ತೀರ್ಥಯಾತ್ರೆಯ ಇತಿಹಾಸದ ಆರಂಭ. ^[೨] ಗುಹೆಯೊಳಗಿನ ಪ್ರಯಾಣವನ್ನು ದುರ್ಬಲ ದೀಪಗಳಲ್ಲಿ, ರಕ್ಷಣಾತ್ಮಕ ಕಬ್ಬಿಣದ ಸರಪಳಿಗಳನ್ನು ಹಿಡಿದುಕೊಂಡು ಸಾಗಬೇಕು. ಭೂಮಿ, ಸ್ವರ್ಗ ಮತ್ತು ಭೂಗತ ಜಗತ್ತನ್ನು ಹಿಡಿದಿಟ್ಟುಕೊಂಡಿರುವ ಶೇಷನಾಗನ ಕಲ್ಲಿನ ರಚನೆಗಳನ್ನು ಕಾಣಬಹುದು. 'ಹವನ' (ಅಗ್ನಿ ತ್ಯಾಗ) ಮಂದ ಬೆಳಕಿನಲ್ಲಿ, ಪವಿತ್ರ ಮಂತ್ರಗಳ ಕಾಗುಣಿತದ ಅಡಿಯಲ್ಲಿ, ಗಂಭೀರವಾದ ವಾತಾವರಣದಲ್ಲಿ ನಡೆಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಈ ಭಾಗಗಳು ಕೈಲಾಸ ಪರ್ವತದಲ್ಲಿರುವ ಶಿವನ ನಿವಾಸದ ಆಕಾಶದ ಎತ್ತರವನ್ನು ರೂಪಿಸುವುದರಿಂದ ನೀವು ಭೇಟಿಯಿಂದ ಪ್ರಭಾವಿತರಾಗುತ್ತೀರಿ. ಈ ಗುಹೆಯು ಕೈಲಾಸ ಪರ್ವತಕ್ಕೆ ಭೂಗತ ಮಾರ್ಗದಿಂದ ಸಂಪರ್ಕ ಹೊಂದಿದೆ ಎಂದು ನಂಬಲಾಗಿದೆ. ^[೩] ಮಹಾಭಾರತದ ವೀರರಾದ ಪಾಂಡವರು ಮತ್ತು ಅವರ ಪತ್ನಿ ದ್ರೌಪದಿ ಇಲ್ಲಿ ಶಿವನ ಮುಂದೆ ಧ್ಯಾನ ಮಾಡಿದ ನಂತರ ಹಿಮಾಲಯದಲ್ಲಿ ತಮ್ಮ ಕೊನೆಯ ಪ್ರಯಾಣಕ್ಕೆ ತೆರಳಿದರು ಎಂದು ನಂಬಲಾಗಿದೆ. ಈ ಗುಪ್ತ ತೀರ್ಥಯಾತ್ರೆಯು ೧,೩೫೦ ಮೀ ರಲ್ಲಿ ನೆಲೆಗೊಂಡಿದೆ ಸಮುದ್ರ ಮಟ್ಟದಿಂದ ಮುಖ್ಯವಾಗಿ ಶಿವನಿಗೆ ಸಮರ್ಪಿತವಾಗಿದೆ. ನೀವು ಕೇಳಿರಬಹುದಾದ ಬಹುತೇಕ ಎಲ್ಲ ದೇವರುಗಳು ಈ ರಹಸ್ಯಮಯವಾದ ಗುಹೆಯಲ್ಲಿ ನೆಲೆಸಿದ್ದಾರೆ. ಪಾತಾಳ ಭುವನೇಶ್ವರನಲ್ಲಿ ನೀವು ಪೂಜೆ ಮಾಡಬಹುದು ಎಂದು ನಂಬಲಾಗಿದೆ ಉತ್ತರಾಖಂಡದ ಚೋಟಾ ಚಾರ್ ಧಾಮ್ ಅನ್ನು ಪೂಜಿಸುವುದಕ್ಕೆ ಸಮಾನವಾಗಿದೆ.

ಆದಿ ಶಂಕರಾಚಾರ್ಯರ ಕಾಲದಿಂದಲೂ ಪಾತಾಳ ಭುವನೇಶ್ವರದಲ್ಲಿ ಪುರೋಹಿತರ ಕುಟುಂಬ. ಭಂಡಾರಿಗಳು ಧಾರ್ಮಿಕ ವಿಧಿವಿಧಾನಗಳನ್ನು ನಡೆಸಿಕೊಂಡು ಬರುತ್ತಿದ್ದಾರೆ. ಸಾಲಿನಲ್ಲಿ ೨೦ ಕ್ಕೂ ಹೆಚ್ಚು ತಲೆಮಾರುಗಳನ್ನು ಹೊಂದವೆ. ಅವು ಈ ಪವಿತ್ರ ಸ್ಥಳದ ಬಗ್ಗೆ ದಂತಕಥೆಗಳು, ಪುರಾಣಗಳು, ಉಪಾಖ್ಯಾನಗಳು ಮತ್ತು ಮಾಹಿತಿಗಳ ನಿಧಿಯಾಗಿದೆ. ಈ ಗುಹೆಯು ಆಂತರಿಕವಾಗಿ ನಾಲ್ಕು ನಿವಾಸಗಳು/ಆಸನಗಳಿಗೆ (ಚಾರ್ ಧಾಮ್) ಸಂಪರ್ಕ ಹೊಂದಿದೆ ಎಂದು ನಂಬಲಾಗಿದೆ. ಒಂದು ನಂಬಿಕೆಯ ಪ್ರಕಾರ, ಭಗವಾನ್ ಶಿವನಿಂದ ಕತ್ತರಿಸಿದ ಗಣೇಶನ ಮೂಲ ಮಾನವ ತಲೆಯು ಇಲ್ಲಿ ನೆಲೆಗೊಂಡಿದೆ. ಅದು ಕೆಟ್ಟ ಜನರು ಸುಧಾರಿಸಲು ಅಡೆತಡೆಗಳನ್ನು ಸೃಷ್ಟಿಸುತ್ತದೆ. ಗಣೇಶನ ಈ ರೂಪವನ್ನು ವಿಘ್ನಹರ್ತ ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ೮-ದಳಗಳ ಕಮಲದಂತಹ ರಚನೆಯೊಂದಿಗೆ ( ಬ್ರಹ್ಮ-ಕಮಲ ) ಸುಣ್ಣದ ಪದರದಲ್ಲಿ ಮುಚ್ಚಲ್ಪಟ್ಟಿರುವುದರಿಂದ ತಲೆಯು ಈಗ ಗುರುತಿಸಲಾಗುವುದಿಲ್ಲ.

ದೇವಾಲಯದ ಹೊರಗೆ ಶಾಸನ

"ಈ ಅದ್ಭುತವಾದ ಗುಹೆಯು ಭೂಮಿಯಷ್ಟೇ ಹಳೆಯದು ಎಂದು ನಂಬಲಾಗಿದೆ. "ಸ್ಕಂದ ಪುರಾಣ"ದ ಮಾನಸಖಂಡದ ೧೦೩ ಅಧ್ಯಾಯದಲ್ಲಿ ಇದನ್ನು ವಿವರವಾಗಿ ಉಲ್ಲೇಖಿಸಲಾಗಿದೆ. ಈ ಗುಹೆಯನ್ನು ಪ್ರವೇಶಿಸಿದ ಮೊದಲ ಮಾನವ ತ್ರೇತಾಯುಗದಲ್ಲಿ ಸೂರ್ಯ ರಾಜವಂಶದ ರಾಜ "ಋತುಪರ್ಣ". ಅವರ ಭೇಟಿಯ ಸಮಯದಲ್ಲಿ, ಅವರು ಹಲವಾರು ರಾಕ್ಷಸರನ್ನು ಎದುರಿಸಿದರು ಮತ್ತು "ಶೇಷನಾಗ" ಅವರ ಮಾರ್ಗದರ್ಶಿಯಾಗಿ ಕಾರ್ಯನಿರ್ವಹಿಸಿದರು ಎಂದು ಹೇಳಲಾಗುತ್ತದೆ. ಪಾತಾಳ ಭುವನೇಶ್ವರದಲ್ಲಿ ಮಹಾಯುಗಗಳ ಹೆಬ್ಬಾಗಿಲನ್ನು ನೋಡಬಹುದು. ಗುಹೆಯೊಳಗೆ ನಾಲ್ಕು ಪ್ರವೇಶದ್ವಾರಗಳನ್ನು 'ರಂದ್ವಾರ (ಯುದ್ಧದ ಬಾಗಿಲು)' 'ಪಾಪದ್ವಾರ (ಪಾಪದ ಬಾಗಿಲು)', 'ಧರ್ಮದ್ವಾರ ( ಧರ್ಮದ ಬಾಗಿಲು)' ಮತ್ತು ' ಮೋಕ್ಷದ್ವಾರ(ಮೋಕ್ಷದ ಬಾಗಿಲು (ವಿಮೋಚನೆ)' ಎಂದು ಹೆಸರಿಸಲಾಗಿದೆ. ಪಾಪದ್ವಾರ, ಅಕ್ಷರಶಃ ಪಾಪದ ಬಾಗಿಲು, ಲಂಕಾ ಯುದ್ಧದಲ್ಲಿ ರಾವಣನ ಮರಣದ ನಂತರ ಶೀಘ್ರದಲ್ಲೇ ಮುಚ್ಚಲಾಯಿತು ಮತ್ತು ರಣದ್ವಾರ, ಅಕ್ಷರಶಃ, ಯುದ್ಧದ ಬಾಗಿಲು, ಕುರುಕ್ಷೇತ್ರದಲ್ಲಿ ನಡೆದ ಮಹಾ ಮಹಾಭಾರತ ಯುದ್ಧದ ನಂತರ ಮುಚ್ಚಲಾಯಿತು. ಪ್ರಸ್ತುತ ಎರಡು ಮಾರ್ಗಗಳನ್ನು ಮಾತ್ರ ತೆರೆಯಲಾಗಿದೆ (ಧರ್ಮದ್ವಾರ ಮತ್ತು ಮೋಕ್ಷದ್ವಾರದ ಮಾರ್ಗಗಳು). ಪಾತಾಳ ಭುವನೇಶ್ವರನ ಗುಹೆಗಳಲ್ಲಿ ಕಾಳಿ ದೇವಿಯ ನಾಲಿಗೆ, ಇಂದ್ರನ ಐರಾವತ, ಶಿವನ ಕೂದಲು ಮತ್ತು ಹಲವಾರು ಅದ್ಭುತಗಳನ್ನು ನೀವು ನೋಡಬಹುದು.

ದ್ವಾಪರ ಯುಗದಲ್ಲಿ ಈ ಗುಹೆಯನ್ನು ಪಾಂಡವರು ಮರುಶೋಧಿಸಿದರು. ಕಲಿಯುಗದಲ್ಲಿ, ಆದಿ ಶಂಕರಾಚಾರ್ಯರು ಈ ಗುಹಾಂತರ ದೇವಾಲಯವನ್ನು ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿಸಿದರು ಮತ್ತು ೧೧೯೧ ರಿಂದ, ಇದು ದೃಶ್ಯವೀಕ್ಷಣೆಯ ಮತ್ತು ಪೂಜೆಗಾಗಿ ಭೇಟಿ ನೀಡುವ ಸ್ಥಳವಾಗಿದೆ.

ಭೇಟಿ ನೀಡಬೇಕಾದ ಸ್ಥಳಗಳು

ಮೋಟಾರು ರಸ್ತೆಯು ಗುಹೆಯ ಪ್ರವೇಶದ್ವಾರದಿಂದ ಅರ್ಧ ಕಿಲೋಮೀಟರ್ ದೂರದಲ್ಲಿ ಕೊನೆಗೊಳ್ಳುತ್ತದೆ. ಗರ್ಭಗುಡಿಯನ್ನು ತಲುಪಲು ನೀವು ಈ ಕಿರಿದಾದ ಗುಹೆಯೊಳಗೆ ಸುಮಾರು ೧೦೦ ಮೆಟ್ಟಿಲುಗಳನ್ನು ಇಳಿಯಬೇಕು. ಇದು ನೀವು ಭೂಮಿಯ ಮಧ್ಯಭಾಗವನ್ನು ಪ್ರವೇಶಿಸುತ್ತಿರುವ ಅಗಾಧ ಭಾವನೆಯನ್ನು ನೀಡುತ್ತದೆ.

ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಕಲ್ಲು, ಪ್ರತಿ ಗುಹೆ ಅಥವಾ ದ್ವಾರದೊಳಗಿನ ಪ್ರತಿ ಶಿಲೆ, ಭವ್ಯವಾದ ನಿರ್ಮಾಣದಲ್ಲಿ ದೇವರುಗಳು, ದೇವತೆಗಳು, ಸಂತರು ಮತ್ತು ತಿಳಿದಿರುವ ಪೌರಾಣಿಕ ಪಾತ್ರಗಳ ಆಕಾರಗಳಲ್ಲಿ ಹಿಂದೂ ಪಂಥಾಹ್ವಾನದ ಕಥೆಯನ್ನು ಬಹಿರಂಗಪಡಿಸುತ್ತದೆ.

ಪಾತಾಳ ಭುವನೇಶ್ವರದಲ್ಲಿ ಭೇಟಿ ನೀಡಲು ನೈಸರ್ಗಿಕವಾಗಿ ರೂಪುಗೊಂಡ ಸ್ಥಳಗಳು :-

ಗಣೇಶನ ಮಾನವ ತಲೆ.
ಶಿವನ ಕೂದಲು.
ನೈಸರ್ಗಿಕವಾಗಿ ರೂಪುಗೊಂಡ ( ಸ್ವಯಂಭು ) ಶಿವಲಿಂಗ .
ಅಮರನಾಥ, ಕೇದಾರನಾಥ ಮತ್ತು ಬದರಿನಾಥನ ಪ್ರತಿಕೃತಿ ಮೂರ್ತಿಗಳು . (ಬದ್ರಿನಾಥ್ ಮತ್ತು ಕೇದಾರನಾಥ ಚಾರ್ ಧಾಮ್ ತೀರ್ಥಯಾತ್ರೆ ಸರ್ಕ್ಯೂಟ್‌ನ ಭಾಗವಾಗಿದೆ).
ಹಂಸ ವಿಗ್ರಹ ( ಬ್ರಹ್ಮ ಮತ್ತು ಸರಸ್ವತಿಯ ಹಂಸವನ್ನು ಸಂಕೇತಿಸುತ್ತದೆ).
ಆನೆಯ ಕಾಲುಗಳು (ಆನೆಯ ವಾಹನ ಐರಾವತವನ್ನು ಸಂಕೇತಿಸುತ್ತದೆ)
ನೀರಿನಿಂದ ತುಂಬಿದ ದೊಡ್ಡ ಮಾನವ ನಿರ್ಮಿತ ಕೊಳ (ಕುಂಡ್).
ಕಲಿಯುಗದ ಶಿಲ್ಪ.
೮ ದಳಗಳ ಕಮಲದ ರಚನೆ ( ಬ್ರಹ್ಮ-ಕಮಲ ಅಥವಾ "ಹೆವೆನ್ಲಿ ಲೋಟಸ್" ಎಂಬ ಹೂವನ್ನು ಸಂಕೇತಿಸುತ್ತದೆ).

ಉಳಿಯಲು ಸ್ಥಳಗಳು

ಪಾತಾಳ ಭುವನೇಶ್ವರವು ಪ್ರವಾಸಿಗರಿಗೆ ಭೇಟಿ ನೀಡಲು ಆಸಕ್ತಿದಾಯಕ ಪ್ರದೇಶವಾಗಿ ಹೊರಹೊಮ್ಮಿದೆ ಮತ್ತು ಗುಹೆಗಳ ಸಮೀಪದಲ್ಲಿ ತಂಗಲು ಕೆಲವು ಸಣ್ಣ ಹೋಟೆಲ್‌ಗಳು ಲಭ್ಯವಿವೆ. ಉತ್ತಮ ಭಾರತೀಯ ಆಹಾರ ಮತ್ತು ಕುಮೌನಿ ಆಹಾರವೂ ಅಲ್ಲಿ ಲಭ್ಯವಿದೆ. ಪಾತಾಳ ಭುವನೇಶ್ವರದಿಂದ ಹಾತ್‌ ಕಾಳಿಕಾ ದೇವಾಲಯದ ^[೪] ದೂರವು ಕೇವಲ ೧೩ ಕಿಮೀಗಳು, ಇದನ್ನು ೩೦ ನಿಮಿಷಗಳಲ್ಲಿ ೩೫ ಕಿಮೀಗಳಲ್ಲಿ ಪೂರ್ಣಗೊಳಿಸಬಹುದು. ಹಾತ್ ಕಾಳಿಕಾ ಮಾ ಭಗವತಿಯ ಪುರಾತನ ದೇವಾಲಯವಾಗಿದೆ. ಗುಹೆಗಳಿಗೆ ಭೇಟಿ ನೀಡಿದ ನಂತರ ಹತ್ತಿರದ ಇತರ ಪಟ್ಟಣಗಳಾದ ಬೆರಿನಾಗ್ ಮತ್ತು ಚೌಕೋರಿಗೆ ತೆರಳಲು ಒಂದು ಆಯ್ಕೆ ಇದೆ. ಈ ಸ್ಥಳಗಳಿಂದ ಹಿಮಾಲಯದ ಸುಂದರವಾದ ನೋಟವನ್ನು ಕಾಣಬಹುದು. ಪಾತಾಳ ಭುವನೇಶ್ವರವು ಸೆರಾಘಾಟ್‌ನ ಟ್ರೈ ಜಂಕ್ಷನ್‌ನಿಂದ ಸಾಕಷ್ಟು ತಲುಪಬಹುದು ಮತ್ತು ಮತ್ತೆ ಮತ್ತೊಂದು ಪವಿತ್ರ ಯಾತ್ರಿಕ ಜಾಗೇಶ್ವರ ಧಾಮಕ್ಕೆ ನೇರವಾಗಿ ಸೆರಾಘಾಟ್-ನೈನಿ ಮೋಟಾರು ರಸ್ತೆಯ ಮೂಲಕ ಸಂಪರ್ಕಿಸಬಹುದು. ಸುಂದರವಾದ ಸರಯೂ ನದಿಯ ದಡದಲ್ಲಿರುವ ಧನ್‌ಖೇತ್, ಸಲ್ಲಾ ಭಟ್‌ಕೋಟ್, ನಲಿ, ಕುಂಜ್ ಕಿಮೋಲಾ ಮುಂತಾದ ಸಣ್ಣ ಹಳ್ಳಿಗಳಿಗೆ ಭೇಟಿ ನೀಡುವ ಮೂಲಕ ಜಾಗೇಶ್ವರವನ್ನು ಆವರಿಸಬಹುದು.

ಉಲ್ಲೇಖಗಳು

↑ "Patal Bhuvaneshwar « "OM GAM GANAPATHAYE NAMAHA"". Archived from the original on 26 ಮೇ 2009. Retrieved 1 ಜೂನ್ 2012.
↑ Patal Bhuvaneshwar: The shrine beneath – Tourism pamphlet published by Uttarakhand Tourism Development Board, Dehradun.
↑ Uttarakhand ‘The abode of Gods’ Published by Nest and Wings Ed. A.P. Agarwala 2009-10 page 218
↑ Pathak, lokesh. "हाट कालिका मंदिर में सहस्त्रचंडी यज्ञ से रौनक". Amarujala.com (in hindi). Retrieved 19 ಮೇ 2017.{{cite web}}: CS1 maint: unrecognized language (link)

[[ವರ್ಗ:Pages with unreviewed translations]]

[1] "Patal Bhuvaneshwar « "OM GAM GANAPATHAYE NAMAHA"". Archived from the original on 26 ಮೇ 2009. Retrieved 1 ಜೂನ್ 2012.

[2] Patal Bhuvaneshwar: The shrine beneath – Tourism pamphlet published by Uttarakhand Tourism Development Board, Dehradun.

[3] Uttarakhand ‘The abode of Gods’ Published by Nest and Wings Ed. A.P. Agarwala 2009-10 page 218

[Amarujala-4] Pathak, lokesh. "हाट कालिका मंदिर में सहस्त्रचंडी यज्ञ से रौनक". Amarujala.com (in hindi). Retrieved 19 ಮೇ 2017.{{cite web}}: CS1 maint: unrecognized language (link)

[೧]

[೨]

[೩]

[೪]