ಭರತಪ್ಪುಳ ನದಿ

ಭರತಪ್ಪುಳ (" ಭಾರತದ ನದಿ"), ಇದನ್ನು ನೀಲಾ ಅಥವಾ ಪೊನ್ನಾನಿ ನದಿ ಎಂದೂ ಕರೆಯುತ್ತಾರೆ, ಕೇರಳ ರಾಜ್ಯದ ಭಾರತದ ಒಂದು ನದಿಯಾಗಿದೆ. ೨೦೯ ಕಿಮೀ ಉದ್ದದೊಂದಿಗೆ , ಇದು ಪೆರಿಯಾರ್ ನಂತರ ಕೇರಳದ ಮೂಲಕ ಹರಿಯುವ ಎರಡನೇ ಅತಿ ಉದ್ದದ ನದಿಯಾಗಿದೆ. ಇದು ಪಾಲಕ್ಕಾಡ್ ಗ್ಯಾಪ್ ಮೂಲಕ ಹರಿಯುತ್ತದೆ, ಇದು ಪಶ್ಚಿಮ ಘಟ್ಟಗಳ ಕೇರಳ ಭಾಗದಲ್ಲಿ ಅತಿದೊಡ್ಡ ತೆರೆಯುವಿಕೆಯಾಗಿದೆ. ಕೇರಳದ ದಕ್ಷಿಣ ಮಲಬಾರ್ ಭಾಗದ ಸಂಸ್ಕೃತಿ ಮತ್ತು ಜೀವನವನ್ನು ನೀಲಾ ಅಂದಗೊಳಿಸಿದೆ. ಪುರಾತನ ಲಿಪಿಗಳು ಮತ್ತು ದಾಖಲೆಗಳಲ್ಲಿ ಇದನ್ನು "ಪೆರಾರ್" ಎಂದು ಕೂಡ ಉಲ್ಲೇಖಿಸಲಾಗಿದೆ. ಭರತಪ್ಪುಳ ನದಿಯು ಅಂತರರಾಜ್ಯ ನದಿ ಹಾಗು ನಾಲ್ಕು ಆಡಳಿತಾತ್ಮಕ ಜಿಲ್ಲೆಗಳಾದಮಲಪ್ಪುರಂ ಮತ್ತು ಪಾಲಕ್ಕಾಡ್ ಜಿಲ್ಲೆಗಳು, ಕೇರಳ ಮತ್ತು ಕೊಯಮತ್ತೂರಿನ ಪಾಲಕ್ಕಾಡ್-ತ್ರಿಶೂರ್ ಜಿಲ್ಲೆಯ ಗಡಿ ಭಾಗಗಳು ಮತ್ತು ತಮಿಳುನಾಡಿನ ತಿರುಪ್ಪೂರ್ನಲ್ಲಿ ವಾಸಿಸುವ ಜನಸಂಖ್ಯೆಗೆ ಜೀವನಾಡಿ ನೀರಿನ ಮೂಲವಾಗಿದೆ . ಫಲವತ್ತಾದ ತ್ರಿಶೂರ್-ಪೊನ್ನಾನಿ ಕೋಲೆ ಜೌಗು ಪ್ರದೇಶವು ಅದರ ದಂಡೆಯಲ್ಲಿದೆ.

ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿ

ಕುಟ್ಟಿಪ್ಪುರಂ ಸೇತುವೆ

ನದಿಗೆ ಐದು ಹೆಸರುಗಳಿವೆ - ಭರತಪ್ಪುಳ, ಪೊನ್ನಾನಿ ನದಿ, ನೀಲಾ, ಪೆರಾರ್ ಮತ್ತು ಕುಟ್ಟಿಪ್ಪುರಂ ನದಿ, ಇವುಗಳಲ್ಲಿ ಮೊದಲ ಹೆಸರು ಹೆಚ್ಚು ಜನಪ್ರಿಯವಾಗಿದೆ. ಈ ನದಿಯು ಲಕ್ಷದ್ವೀಪ ಸಮುದ್ರವನ್ನು 'ಅಝಿ' ( ನದಿಯ ಮುಖಜ ಭೂಮಿ) ಯಲ್ಲಿ ಸಂಧಿಸುತ್ತದೆ. ಇದರ ದಕ್ಷಿಣ ಭಾಗವನ್ನು ಪೊನ್ನಾನಿ ಮತ್ತು ಉತ್ತರ ಭಾಗವನ್ನು ಪಡಿಂಜರೆಕ್ಕರ ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಹೀಗಾಗಿ ಈ ನದಿಗೆ ಪೊನ್ನಾನಿ ನದಿ ಎಂಬ ಹೆಸರು ಬಂದಿದೆ. ಕೋಝಿಕ್ಕೋಡ್ ಅನ್ನು ಕೊಚ್ಚಿಗೆ ಸಂಪರ್ಕಿಸಲು ಭರತಪ್ಪುಳದ ಮೇಲೆ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಕುಟ್ಟಿಪ್ಪುರಂ ಸೇತುವೆಯನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸಿದ ನಂತರ, ಕುಟ್ಟಿಪ್ಪುರಂ ನದಿಯ ಹೆಸರು ಕೂಡ ಪರಿಚಿತವಾಯಿತು.

ಸಂಪರ್ಕೌಅಯೈಅಒಝ್ಛಊದ್

ಭರತಪುಝದಲ್ಲಿ ಸ್ಥಳೀಯ ಮೀನುಗಾರರು

ಭರತಪ್ಪುಳದ ಮುಖ್ಯ ಉಪನದಿಗಳು ತಮಿಳುನಾಡಿನ ಅನಮೈಲೈ ಬೆಟ್ಟದ ಸಾಲುಗಳ ಬಳಿ ಪಶ್ಚಿಮ ಘಟ್ಟಗಳ ವಿವಿಧ ಭಾಗಗಳಿಂದ ಸಣ್ಣ ನದಿಗಳಾಗಿ ಹುಟ್ಟುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ಕೇರಳದ ಪಾಲಕ್ಕಾಡ್ ಮತ್ತು ಮಲಪ್ಪುರಂ ಜಿಲ್ಲೆಗಳಾದ್ಯಂತ ಪಾಲಕ್ಕಾಡ್ ಗ್ಯಾಪ್ ಮೂಲಕ ಪಶ್ಚಿಮಕ್ಕೆ ಹರಿಯುತ್ತದೆ. ತಿರೂರ್ ನದಿ ಸೇರಿದಂತೆ ಅನೇಕ ಉಪನದಿಗಳು ಇದನ್ನು ಸೇರುತ್ತವೆ. ಮೊದಲ ೪೦  ಕಿಮೀ ಅಥವಾ ಅದಕ್ಕಿಂತ ಹೆಚ್ಚು, ಭರತಪ್ಪುಳ ಕೊಯಮತ್ತೂರು ಬಳಿಯ ಪೊಲ್ಲಾಚಿಯವರೆಗೆ ಬಹುತೇಕ ಉತ್ತರದ ಹಾದಿಯನ್ನು ಅನುಸರಿಸುತ್ತದೆ. ಪರ್ಲಿಯಲ್ಲಿ, ಕನ್ನಡಿಪುಳ ಮತ್ತು ಕಲ್ಪತಿಪುಳ ನದಿಗಳು ವಿಲೀನಗೊಂಡು ಭರತಪ್ಪುಳವಾಗಿ ಹರಿಯುತ್ತವೆ, ಇದು ಪೊನ್ನಾನಿಯಲ್ಲಿ ಲಕ್ಷದ್ವೀಪ ಸಮುದ್ರಕ್ಕೆ ಖಾಲಿಯಾಗುವವರೆಗೆ ಪಶ್ಚಿಮದ ಹಾದಿಯನ್ನು ಅನುಸರಿಸುತ್ತದೆ. ಮಾಯನ್ನೂರಿನಲ್ಲಿ ಗಾಯತ್ರಿಪುಳ ನದಿಯೊಂದಿಗೆ ವಿಲೀನವಾಗುತ್ತದೆ. ತೂತಪುಳವು ಪಲ್ಲಿಪ್ಪುರಂನಲ್ಲಿ ನೀಲಾದೊಂದಿಗೆ ವಿಲೀನಗೊಳ್ಳುತ್ತದೆ. ಥೂತ ನದಿಯು ನೀರಿನಿಂದ ಸಮೃದ್ಧವಾಗಿರುವುದರಿಂದ, ಅದರ ವಿಲೀನದ ನಂತರ, ನೀಲಾ ಒಳಹರಿವು ದಪ್ಪವಾಗುತ್ತದೆ.

ತಿರುನವಾಯದಲ್ಲಿ ನದಿಯ ನೋಟ

ತಿರುರ್ ನದಿಯು ಪೊನ್ನಾನಿಯಲ್ಲಿ ಭರತಪುಳವನ್ನು ಸೇರುತ್ತದೆ

೧೮೬೭ ರಲ್ಲಿ ಬ್ರಿಟಿಷರು ನಿರ್ಮಿಸಿದ ಭರತಪ್ಪುಳದೊಂದಿಗಿನ ಅದರ ಒಕ್ಕೂಟದ ಬಳಿ ಥುತಾ ನದಿಯ ಮೇಲಿನ ಹಳೆಯ ರೈಲ್ವೆ ಸೇತುವೆ ಹೊಸ ಸೇತುವೆಗಳ ನಿರ್ಮಾಣದೊಂದಿಗೆ ಬಳಕೆಯಲ್ಲಿಲ್ಲ.

ನದಿಯು ಸಮುದ್ರವನ್ನು ಸೇರುವ ಸಣ್ಣ ಪ್ರದೇಶವನ್ನು ಹೊರತುಪಡಿಸಿ ಅದರ ಹೆಚ್ಚಿನ ಹಾದಿಯಲ್ಲಿ ಸಂಚರಿಸಲು ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ. ೬೧೮೬  ಕಿಮೀ² ರ ಜಲಾನಯನದೊಂದಿಗೆ , ಭರತಪ್ಪುಳ ಜಲಾನಯನ ಪ್ರದೇಶವು ಕೇರಳದ ಎಲ್ಲಾ ನದಿ ಜಲಾನಯನ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿ ದೊಡ್ಡದಾಗಿದೆ. ಈ ಪ್ರದೇಶದ ಮೂರನೇ ಎರಡರಷ್ಟು ಹೆಚ್ಚು (೪೪೦೦ ಕಿ.ಮೀ. ² ) ಕೇರಳದೊಳಗೆ ಮತ್ತು ಉಳಿದ ಪ್ರದೇಶ (1786 ಕಿಮೀ ² ) ತಮಿಳುನಾಡಿನಲ್ಲಿದೆ. ಭರತಪ್ಪುಳವು ದೊಡ್ಡ ಜಲಾನಯನ ಪ್ರದೇಶವನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದರೂ, ಕೇರಳದ ಇತರ ಉದ್ದದ ನದಿಗಳಿಗೆ ಹೋಲಿಸಿದರೆ ನೀರಿನ ಹರಿವು ತುಲನಾತ್ಮಕವಾಗಿ ಕಡಿಮೆಯಾಗಿದೆ. ಏಕೆಂದರೆ ಜಲಾನಯನದ ಹೆಚ್ಚಿನ ಭಾಗವು ತುಲನಾತ್ಮಕವಾಗಿ ಒಣ ಪ್ರದೇಶಗಳಲ್ಲಿದೆ (ತಮಿಳುನಾಡು ಮತ್ತು ಪಾಲಕ್ಕಾಡ್ ಅಂತರ). ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯದ ನಂತರ ಹಲವಾರು ಅಣೆಕಟ್ಟುಗಳ ನಿರ್ಮಾಣವು ನದಿಯ ಹರಿವನ್ನು ಕಡಿಮೆ ಮಾಡಿದೆ. ವಾಸ್ತವವಾಗಿ, ಬೇಸಿಗೆಯ ತಿಂಗಳುಗಳಲ್ಲಿ, ನದಿಯ ಹೆಚ್ಚಿನ ಭಾಗಗಳಲ್ಲಿ ಬಹುತೇಕ ಹರಿವು ಇರುವುದಿಲ್ಲ. ಭರತಪ್ಪುಳವು ಅನೇಕ ನಗರಗಳು ಮತ್ತು ಹಳ್ಳಿಗಳ ಜೀವನಾಡಿಯಾಗಿದೆ: ಚಿತ್ತೂರು-ತಥಮಂಗಲಂ (ಚಿತ್ತೂರಿನಲ್ಲಿ, ಭರತಪ್ಪುಳವನ್ನು "ಸೋಕನಾಸಿನಿ" ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ; ಈ ಹೆಸರನ್ನು ತುಂಜತ್ತು ರಾಮಾನುಜನ್ ಎಝುತಾಚನ್ ಅವರು ನೀಡಿದ್ದಾರೆ), ಕೊಡುಂಬು-ತಿರುವಳತ್ತೂರು, ಪಾಲಕ್ಕಾಡ್, ಪರ್ಲಿ-ಕೊಟ್ಟಾಯಿ, ಮಂಕರ-ಪೇರಿಗೊಟ್ಟು, ಪೇರಿಗೊಟ್ಟು ಲಕ್ಕಿಡಿ -ತಿರುವಿಲ್ವಾಮಲ, ಕಿಲ್ಲಿಕ್ಕುರುಸ್ಸಿಮಂಗಲಂ, ಒಟ್ಟಪ್ಪಲಂ, ಶೋರನೂರು, ಚೆರುತುರುತ್ತಿ, ಚೇಲಕ್ಕರ, ಪಟ್ಟಾಂಬಿ, ತ್ರಿತಾಳ, ತಿರುವೇಗಪ್ಪುರ, ಕೂಡಲ್ಲೂರು, ಪಲ್ಲಿಪುರಂ ಮತ್ತು ಕುಂಬಿಡಿ . ಪಲ್ಲಿಪುರಂ ಪಟ್ಟಣವನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಂತೆ ಪರುದೂರ್ ಗ್ರಾಮವು ಈ ನದಿ ಮತ್ತು ಥೂಥಾ ನದಿಯ ಸಂಗಮ ಅಥವಾ ಸರಳವಾಗಿ ತುತಪುಳದ ಸಮೀಪದಲ್ಲಿದೆ. ನಂತರ ಅದು ಕುಟ್ಟಿಪುರಂ, ತಿರುನಾವಯ, ಇರಿಂಬಿಲಿಯಮ್, ತವನೂರ್, ತ್ರಿಪ್ರಂಗೋಡ್, ಮತ್ತು ಪೊನ್ನಾನಿ ಮೂಲಕ ಹೋಗುತ್ತದೆ. ತೂತಪುಳವು ಮಲಪ್ಪುರಂ-ಪಾಲಕ್ಕಾಡ್ ಜಿಲ್ಲೆಯ ಗಡಿಯ ಮೂಲಕ ತೂತ, ಎಲಂಕುಲಂ ಮತ್ತು ಪುಲಮಂತೋಳ ಮೂಲಕ ಹಾದುಹೋಗುತ್ತದೆ. ತಿರುರ್ ನದಿಯು ಅಥವನಾಡ್, ತಿರೂರ್, ಮಂಗಲಂ, ಪುರತ್ತೂರ್, ತ್ರಿಪ್ರಂಗೋಡ್ ಮತ್ತು ವೆಟ್ಟಂ ಮೂಲಕ ಹಾದು ಹೋಗುತ್ತದೆ.

ನೀರಾವರಿ ಯೋಜನೆಗಳು

ಶೋರನೂರಿನಲ್ಲಿ ಭರತಪ್ಪುಳದ ಮೇಲಿನ ರೈಲ್ವೆ ಸೇತುವೆಯ ನೋಟ

ಭರತಪ್ಪುಳದಲ್ಲಿ ವ್ಯಾಪಕವಾಗಿ ಅಣೆಕಟ್ಟು ಕಟ್ಟಲಾಗಿದೆ. ನದಿಯ ಹಾದಿಯಲ್ಲಿ ೧೧ ಜಲಾಶಯಗಳಿದ್ದು, ಇನ್ನೂ ಎರಡು ನಿರ್ಮಾಣ ಹಂತದಲ್ಲಿದೆ. ಭರತಪ್ಪುಳ ಮತ್ತು ಅದರ ಉಪನದಿಗಳಿಗೆ ಅಡ್ಡಲಾಗಿ ನಿರ್ಮಿಸಲಾದ ಜಲಾಶಯಗಳಲ್ಲಿ ಮಲಂಪುಳ ಅಣೆಕಟ್ಟು ಅತ್ಯಂತ ದೊಡ್ಡದಾಗಿದೆ. ವಾಳಯಾರ್ ಅಣೆಕಟ್ಟು, ಮಂಗಳಂ ಅಣೆಕಟ್ಟು, ಪೊತ್ತುಂಡಿ ಅಣೆಕಟ್ಟು, ಮೀಂಕಾರ ಅಣೆಕಟ್ಟು, ಚುಲ್ಲಿಯಾರ್ ಅಣೆಕಟ್ಟು, ತಿರುಮೂರ್ತಿ, ಅಲಿಯಾರ್, ಅಪ್ಪರ್ ಅಲಿಯಾರ್, ಚಿತ್ತೂರ್ಪುಳ ನಿಯಂತ್ರಕ ಮತ್ತು ಕಂಜಿರಪುಳ ಅಣೆಕಟ್ಟುಗಳು ಭರತಪ್ಪುಳ ಜಲಾನಯನ ಪ್ರದೇಶದ ಇತರ ಅಣೆಕಟ್ಟುಗಳಾಗಿವೆ. ಈ ಜಲಾಶಯಗಳಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚಿನವು ನೀರಾವರಿ ಉದ್ದೇಶಕ್ಕಾಗಿ ಮಾತ್ರ ಕಾರ್ಯನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತವೆ. ಒಟ್ಟು ವಿಸ್ತೀರ್ಣ ೭೭೩ ಚದರ ಕಿ.ಮೀ. ಈ ನೀರಾವರಿ ಯೋಜನೆಗಳಿಂದ ನೀರಾವರಿಗೆ ಒಳಪಡುತ್ತದೆ. ಅಟ್ಟಪ್ಪಾಡಿ ಬೆಟ್ಟದ ಚಿತ್ತೂರಿನಲ್ಲಿ ಒಂದು ನೀರಾವರಿ ಅಣೆಕಟ್ಟು ನಿರ್ಮಾಣ ಹಂತದಲ್ಲಿದೆ. ಈ ಎರಡು ಅಣೆಕಟ್ಟುಗಳ ನಿರ್ಮಾಣದಿಂದ ನೀರಾವರಿ ಪ್ರದೇಶವು ಇನ್ನೂ ೫೪೨ ಚದರ ಕಿ.ಮೀ. ರಷ್ಟು ಹೆಚ್ಚಾಗುತ್ತದೆ. ವೆಲ್ಲಿಯಂಕಲ್ಲು ಸೇತುವೆಯ ಮೇಲೆ ನಿರ್ಮಿಸಲಾದ ತ್ರಿತಾಳದಲ್ಲಿ ರೆಗ್ಯುಲೇಟರ್ ಕಮ್ ಸೇತುವೆ ಮತ್ತೊಂದು ಪ್ರಮುಖ ಯೋಜನೆಯಾಗಿದೆ. ಈ ಸೇತುವೆಯು ಪಲ್ಲಿಪ್ಪುರಂ ಮತ್ತು ತ್ರಿತಾಲ ಎಂಬ ಎರಡು ಗ್ರಾಮಗಳನ್ನು ಸಂಪರ್ಕಿಸುತ್ತದೆ. ನಿಯಂತ್ರಕದ ಮುಖ್ಯ ಉದ್ದೇಶವೆಂದರೆ ಕುಡಿಯುವ ನೀರು ಸರಬರಾಜು. ತ್ರಿಶೂರ್ ಜಿಲ್ಲೆಗೆ ನೀರು ಸರಬರಾಜು ಯೋಜನೆಗಳು ಈಗಾಗಲೇ ಪ್ರಾರಂಭವಾಗಿವೆ. ನಿಯಂತ್ರಕದ ಶಟರ್ ಎತ್ತರವು ೫ ಮೀಟರ್, ಮತ್ತು ಇದು ದೊಡ್ಡ ಪ್ರಮಾಣದ ನೀರನ್ನು ಹೊಂದಿರುತ್ತದೆ. ಅಲ್ಲದೆ, ಹೊಸ ಸೇತುವೆಯು ತ್ರಿಶೂರ್‌ನಿಂದ ಕೋಯಿಕ್ಕೋಡ್‌ಗೆ ೧೧ ಕಿ.ಮೀ. ರಷ್ಟು ದೂರವನ್ನು ಕಡಿಮೆ ಮಾಡುತ್ತದೆ. ಈ ಯೋಜನೆಯು ಕಳೆದ ಹಲವು ದಶಕಗಳಲ್ಲಿ ಭರತಪ್ಪುಳದಲ್ಲಿ ಅತಿ ದೊಡ್ಡ ಯೋಜನೆಯಾಗಿದೆ. ಬೇಸಿಗೆಯಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚಿದ ನೀರಿನ ಮಟ್ಟದಿಂದಾಗಿ ಬಹುತೇಕ ಅಳಿವಿನಂಚಿನಲ್ಲಿರುವ ಮೀನು ಪ್ರಭೇದಗಳು ಗಮನಾರ್ಹವಾಗಿ ಹಿಂತಿರುಗಿವೆ. ಸಿಹಿನೀರಿನ ಮೀನುಗಳ ರಾಜ ಎಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾದ 'ವಾಲಾ' ಎಂಬ ಜಾತಿಯ ಬಗ್ಗೆ ವಿಶೇಷ ಟಿಪ್ಪಣಿಯನ್ನು ಮಾಡಬೇಕಾಗಿದೆ. ೫ ರಿಂದ ೧೦ಕೆಜಿ ತೂಕದ ವೈಯಕ್ತಿಕ 'ವಾಲಾ' ಈಗ ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿದೆ.

ನಿರ್ಮಾಣ ಹಂತದಲ್ಲಿರುವ ವೆಲ್ಲಿಯಂಕಲ್ಲು ರೆಗ್ಯುಲೇಟರ್ ಕಮ್ ಸೇತುವೆಯ ನೋಟ

ಪೊನ್ನಾನಿ ಮೀನುಗಾರಿಕೆ ಬಂದರು ನದಿಯ ಮುಖಭಾಗದಲ್ಲಿದೆ.

ಈ ನದಿಯು ಪೊನ್ನಾನಿಯಲ್ಲಿ ಅರಬ್ಬೀ ಸಮುದ್ರಕ್ಕೆ ಹರಿಯುತ್ತದೆ.

ಸಾಂಸ್ಕೃತಿಕ ಮಹತ್ವ

ಭರತಪ್ಪುಳ ಕೇರಳದ ಸಾಂಸ್ಕೃತಿಕ ಭೂಪಟದ ಜೀವನಾಡಿ. ಕಥಕ್ಕಳಿ, ಕೂಡಿಯಟ್ಟಂ ಮತ್ತು ಒಟ್ಟಂತುಲ್ಲಾಲ್‌ನಂತಹ ಭಾರತೀಯ ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳನ್ನು ಕಲಿಯುವ ಪ್ರಮುಖ ಕೇಂದ್ರವಾಗಿರುವ ಕೇರಳ ಕಲಾಮಂಡಲಂ ಈ ನದಿಯ ದಡದಲ್ಲಿ ತ್ರಿಶೂರ್ ಜಿಲ್ಲೆಯ ಚೆರುತುರುಟಿಯಲ್ಲಿದೆ. ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಮಲಯಾಳಂ ವಿಡಂಬನಕ ಕವಿ ಮತ್ತು ಒಟ್ಟಂತುಲ್ಲಾಲ್ ಕಲಾ ಪ್ರಕಾರದ ಸಂಸ್ಥಾಪಕ ಕುಂಚನ್ ನಂಬಿಯಾರ್ ಅವರ ಜನ್ಮಸ್ಥಳವು ಲಕ್ಕಿಡಿ ಬಳಿಯ ಕಿಲ್ಲಿಕ್ಕುರಿಸ್ಸಿಮಂಗಲಂನಲ್ಲಿ ಮತ್ತೆ ನೀಲಾ ದಡದಲ್ಲಿದೆ. ತೊಲ್ಪಾವಕೂತ್ತು (ಸುಮಾರು ೬೫ ದೇವಾಲಯಗಳು ನೀಲಾ ನದಿಯ ದಡದಲ್ಲಿ ನೆಲೆಗೊಂಡಿವೆ) ಒಂದು ವಿಶಿಷ್ಟವಾದ ನೆರಳಿನ ಬೊಂಬೆ ನಾಟಕವಾಗಿದ್ದು, ಮುಖ್ಯವಾಗಿ ಮಲಬಾರ್ ಪ್ರದೇಶದ ಭದರ್ ಕಾಳಿ ದೇವಸ್ಥಾನದಲ್ಲಿ ಪ್ರದರ್ಶಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಕೇರಳದ ಎಲ್ಲಾ ನಂಬೂದಿರಿ ಬ್ರಾಹ್ಮಣರ ಪಟ್ಟದ ಮುಖ್ಯಸ್ಥರಾಗಿದ್ದ ಆಳ್ವಾಂಚೇರಿ ತಂಪ್ರಕ್ಕಲ್ ಅವರು ಪಾಲಕ್ಕಾಡ್‌ನಲ್ಲಿ ತಮ್ಮ ಭೂಮಿಯನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದರು ಮತ್ತು ನಂತರ ಭರತಪ್ಪುಳ ನದಿಯ ಜಲಾನಯನ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ನೆಲೆಗೊಂಡಿರುವ ಅಥವನಾಡ್ - ತಿರುನಾವಯ ಪ್ರದೇಶವನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದರು. ಕೇರಳದ ಖಗೋಳಶಾಸ್ತ್ರ ಮತ್ತು ಗಣಿತ ಶಾಲೆಯು ಸಾಮಾನ್ಯ ಯುಗದ ೧೪ ಮತ್ತು ೧೬ ನೇ ಶತಮಾನದ ನಡುವೆ ತಿರುರ್ - ತಿರುನವಯ - ತ್ರಿಪ್ರಂಗೋಡ್ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಭರತಪ್ಪುಳ ನದಿಯ ದಡದಲ್ಲಿ ಪ್ರವರ್ಧಮಾನಕ್ಕೆ ಬಂದಿತು. ಉರೂಬ್, ಎಡಸ್ಸೆರಿ ಗೋವಿಂದನ್ ನಾಯರ್, ಅಕ್ಕಿತಮ್ ಅಚ್ಯುತನ್ ನಂಬೂತಿರಿ, ಎಂ ಟಿ ವಾಸುದೇವನ್ ನಾಯರ್, ಎಂ. ಗೋವಿಂದನ್, ವಿಕೆಎನ್, ಓವಿ ವಿಜಯನ್, ಕುಟ್ಟಿಕೃಷ್ಣ ಮಾರಾರ್ ಮತ್ತು ಎಂ . ಉತ್ತರ ಮಲಬಾರ್ ಮೂಲದ ದಿವಂಗತ ಕವಿ ಪಿ. ಕುಂಞಿರಾಮನ್ ನಾಯರ್ ಅವರು ಭರತಪುಳದ ಉದ್ದಕ್ಕೂ ಇರುವ ಭೂದೃಶ್ಯದ ಸೌಂದರ್ಯದಿಂದ ಸಾಹಿತ್ಯಿಕ ಸ್ಫೂರ್ತಿಯನ್ನು ಪಡೆದರು. ತುಂಚತ್ತು ಎಳುತಚ್ಚನ್ ಮತ್ತು ವಲ್ಲತ್ತೋಳ್ ನಾರಾಯಣ ಮೆನನ್ ಅವರು ತಿರುರ್ ನದಿಯ ದಡದಲ್ಲಿ ಜನಿಸಿದರು, ಇದನ್ನು ಭರತಪ್ಪುಳ ನದಿಯ ಉಪನದಿ ಎಂದು ವಿವರಿಸಬಹುದು. ಮೆಲ್ಪತ್ತೂರ್ ನಾರಾಯಣ ಭಟ್ಟತಿರಿ ಸೇರಿದಂತೆ ಮಧ್ಯಕಾಲೀನ ಕೇರಳದ ಖಗೋಳಶಾಸ್ತ್ರ ಮತ್ತು ಗಣಿತಶಾಸ್ತ್ರದ ಅನೇಕ ಪ್ರಮುಖ ಸದಸ್ಯರು ತಿರೂರ್ ನದಿಯ ಬಳಿ ಜನಿಸಿದರು. ಪೂಂತಾನಂ ನಂಬೂತಿರಿ ಮತ್ತು ಇಎಂಎಸ್ ನಂಬೂದಿರಿಪಾಡ್ ಅವರು ಪೆರಿಂತಲ್ಮನ್ನಾ ಬಳಿ, ಭರತಪ್ಪುಳ ನದಿಯ ಮತ್ತೊಂದು ಉಪನದಿಯಾದ ತೂತ ನದಿಯ ದಡದಲ್ಲಿ ಜನಿಸಿದರು. ತಿರುವಿಲ್ವಾಮಲ ದೇವಸ್ಥಾನ, ತಿರುನವಾಯ ನವಮುಕುಂದ ದೇವಸ್ಥಾನ, ಚಮ್ರವಟ್ಟಂ ಅಯ್ಯಪ್ಪ ದೇವಸ್ಥಾನ ಮತ್ತು ಪನ್ನಿಯೂರ್ ಶ್ರೀ ವರಾಹಮೂರ್ತಿ ದೇವಸ್ಥಾನದಂತಹ ಹಲವಾರು ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಹಿಂದೂ ದೇವಾಲಯಗಳಿವೆ. ಪೊನ್ನಾನಿ ಲಿಪಿ ಎಂದೂ ಕರೆಯಲ್ಪಡುವ ಅರಬಿ ಮಲಯಾಳಂ ಲಿಪಿ ಕೂಡ ಅದರ ದಂಡೆಯಲ್ಲಿ ಹುಟ್ಟಿದೆ.

ಭರತಪ್ಪುಳದ ದಂಡೆಯಲ್ಲಿ ಅಂತ್ಯಸಂಸ್ಕಾರ ಮಾಡಿದವರು ಮೋಕ್ಷವನ್ನು ಸಾಧಿಸುತ್ತಾರೆ ಎಂದು ಪುರಾಣ ಹೇಳುತ್ತದೆ. ಕರ್ಕಿಡಕ ವಾವು ದಿನದಂದು ಪಿತೃ ತರ್ಪಣವನ್ನು ನಡೆಸುವ ಮೂಲಕ ಪುತ್ರರು ತಮ್ಮ ತಂದೆಯವರಿಗೆ ಗೌರವ ಸಲ್ಲಿಸುವ ರಾಜ್ಯದ ಪ್ರಮುಖ ಸ್ಥಳಗಳಲ್ಲಿ ಇದು ಕೂಡ ಒಂದಾಗಿದೆ. ಇಲ್ಲಿ ಸಮಾಧಿಯಾದ ಕೆಲವು ಪ್ರಸಿದ್ಧ ವ್ಯಕ್ತಿಗಳಲ್ಲಿ ಒ.ವಿ.ವಿಜಯನ್ ಮತ್ತು ವಿ.ಕೆ.ಎನ್ ರಂತಹ ಸಾಹಿತಿಗಳು ಸೇರಿದ್ದಾರೆ.

ಅವನತಿ

ನದಿಯು ಸವಾಲುಗಳ ಸರಣಿಯನ್ನು ಎದುರಿಸಿತು, ಅದು ತನ್ನ ಅವನತಿಯನ್ನು ಕಂಡಿದೆ. ಅದು ಹಿಂತಿರುಗದ ಹಂತವನ್ನು ತಲುಪಿದೆ. ಜನರ ಅನಿಯಮಿತ, ಸಂಪ್ರದಾಯವಾದಿ ವರ್ತನೆಯಿಂದಾಗಿ ಅದರ ಹೆಚ್ಚಿನ ನೀರು ಕುಡಿಯಲು ಯೋಗ್ಯವಾಗಿಲ್ಲ. ಕೆಲವು ದಶಕಗಳ ಹಿಂದೆ, ನದಿಯು ತೀವ್ರವಾದ ಬೇಸಿಗೆಯಲ್ಲಿಯೂ ಸಹ ನಿರಾಳವಾಗಿ ಹರಿಯುತ್ತಿತ್ತು. ಆದರೆ, ಕಳೆದ ೩೦ ವರ್ಷಗಳಿಂದ ನಡೆಯುತ್ತಿರುವ ಮರಳುಗಾರಿಕೆಯಿಂದಾಗಿ ದಟ್ಟ ಮರಳು ಸಂಪೂರ್ಣ ಮಾಯವಾಗಿ ಅದರ ಜಾಗದಲ್ಲಿ ಹುಲ್ಲು, ಪೊದೆಗಳು ಬೆಳೆದು ಪರಿಸರ ವಿಕೋಪಕ್ಕೆ ಕಾರಣವಾಗಿವೆ. ೧೯೯೦ ರ ದಶಕದ ಮಧ್ಯಭಾಗದಲ್ಲಿ ಮರಳು ಗಣಿಗಾರಿಕೆಯ ಅವಧಿಯ ಉತ್ತುಂಗದಲ್ಲಿ ಕನಿಷ್ಠ ೪೦-೫೦ ಲಾರಿಗಳು ಟನ್‌ಗಳಷ್ಟು ಪ್ರಾಚೀನ ಮರಳನ್ನು ಸಾಗಿಸುವುದು ನದಿಯ ಪ್ರತಿ 'ಕಡವು' (ನದಿಯ ಪ್ರವೇಶ) ನಲ್ಲಿ ಸಾಮಾನ್ಯ ದೃಶ್ಯವಾಗಿತ್ತು. ಅದರ ಉದ್ದಕ್ಕೂ ನೂರಾರು 'ಕಡವು'ಗಳನ್ನು ಪರಿಗಣಿಸಿದರೆ, ಈ ವರ್ಷಗಳಲ್ಲಿ ಗಣಿಗಾರಿಕೆ ಮಾಡಿದ ಮರಳಿನ ಪ್ರಮಾಣವು ಊಹಿಸಲೂ ಸಾಧ್ಯವಿಲ್ಲ. ಇಂದು, ನದಿಯ ಅನೇಕ ಭಾಗಗಳಲ್ಲಿ ಬಹುತೇಕ ಮರಳು ಇಲ್ಲದಿರುವುದರಿಂದ, ಜನರು ನೀರೊಳಗಿನ ಮರಳು ಗಣಿಗಾರಿಕೆಯನ್ನು ಪ್ರಾರಂಭಿಸಿದ್ದಾರೆ, ಇದು ಅನೇಕರಿಗೆ ಲಾಭದಾಯಕ ವ್ಯವಹಾರವಾಗಿದೆ. ಹವಾಮಾನದ ಮಾದರಿಯಲ್ಲಿನ ಗಮನಾರ್ಹ ಬದಲಾವಣೆಗಳು ನದಿಯಲ್ಲಿನ ಹರಿವಿನ ಮಾದರಿಯನ್ನು ಬದಲಾಯಿಸಿದವು. ಒಟ್ಟು ವಾರ್ಷಿಕ ಮಳೆಯಲ್ಲಿ ಗಮನಾರ್ಹ ಕುಸಿತ ಮತ್ತು ಜಲಾನಯನ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ವಾರ್ಷಿಕ ತಾಪಮಾನದಲ್ಲಿ ಗಮನಾರ್ಹ ಹೆಚ್ಚಳವಿದೆ ಎಂದು ಅಧ್ಯಯನಗಳು ವರದಿ ಮಾಡಿದೆ.

ಸವಾಲುಗಳು

ಭರತಪ್ಪುಳದ ಬಳಿ ಒಂದು ಸಂಜೆ

ನದಿಯು ಈಗ ತನ್ನ ಉಳಿವಿಗಾಗಿ ಮಹತ್ವದ ಸವಾಲುಗಳನ್ನು ಎದುರಿಸುತ್ತಿದೆ. ನದಿಯಲ್ಲಿ ಬೆಳೆದಿರುವ ಎತ್ತರದ ಹುಲ್ಲು ಮತ್ತು ಪೊದೆಗಳಿಗೆ ಅಡ್ಡಿಯಾಗಿ ನದಿ ತನ್ನ ಮಾರ್ಗವನ್ನು ಬದಲಾಯಿಸಬಹುದು ಎಂದು ಭವಿಷ್ಯ ನುಡಿದಿದೆ. ಅಕ್ರಮ ಮರಳು ಗಣಿಗಾರಿಕೆ ಮಾಫಿಯಾಗಳು ತುಂಬಾ ಸಕ್ರಿಯವಾಗಿವೆ ಮತ್ತು ರಾಜಕಾರಣಿಗಳು, ಅಧಿಕಾರಿಗಳು ಮತ್ತು ಈ ಮಾಫಿಯಾಗಳ ನಡುವಿನ ನಂಟು ಇದನ್ನು ತಡೆಯುವುದು ಅತ್ಯಂತ ಕಷ್ಟಕರವಾಗಿದೆ. ಒಂದು ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಅತ್ಯಂತ ಕ್ರಿಯಾಶೀಲವಾಗಿದ್ದ ಸಂಸ್ಥೆಗಳು ಈಗ ಅವರ ಬೆದರಿಕೆಯಿಂದಾಗಿ ಹೈಬರ್ನೇಷನ್‌ಗೆ ಹೋಗಿವೆ. ಪರಿಸರವಾದಿಗಳು ಭೀಕರ ಪರಿಣಾಮಗಳನ್ನು ಮತ್ತು ಮುಂದಿನ ದಿನಗಳಲ್ಲಿ ನದಿಯ ಅಕಾಲಿಕ ಮರಣವನ್ನು ಊಹಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಆಸ್ಪತ್ರೆಗಳು ಮತ್ತು ಇತರ ಮೂಲಗಳ ತ್ಯಾಜ್ಯವು ನೀರನ್ನು ಕಲುಷಿತಗೊಳಿಸುತ್ತದೆ.

ಫೇಸ್‌ಬುಕ್‌ನಂತಹ ಸಾಮಾಜಿಕ ಜಾಲತಾಣಗಳು ನದಿಯನ್ನು ಉಳಿಸುವ ಉದ್ದೇಶದಿಂದ ಭರತಪ್ಪುಳ ಸಂರಕ್ಷಣಾ ಸಮಿತಿ ಎಂಬ ಸಕ್ರಿಯ ಗುಂಪುಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿವೆ.

ಭರತಪ್ಪುಳವನ್ನು ಬಲಪಡಿಸುವ ಮತ್ತು ಸಂರಕ್ಷಿಸುವ ಉದ್ದೇಶದಿಂದ ಪ್ರಕೃತಿ ಪ್ರೇಮಿಗಳ ಸಮೂಹವಾದ ಭರತಪ್ಪುಳದ ಗೆಳೆಯರು ರಚನೆಯಾಗುತ್ತಿದ್ದಾರೆ. ಇದನ್ನು 'ಮೆಟ್ರೊಮ್ಯಾನ್' ಎಂದು ಜನಪ್ರಿಯವಾಗಿ ಕರೆಯಲಾಗುವ ಅನುಭವಿ ಇಂಜಿನಿಯರ್ ಇಎಮ್ ಶ್ರೀಧರನ್ ನೇತೃತ್ವ ವಹಿಸಿದ್ದಾರೆ.

ನದಿ ಉಳಿಸಲು ಅಗತ್ಯ ಕ್ರಮಗಳು

ನದಿಯನ್ನು ಉಳಿಸಲು ಪರಿಸರವಾದಿಗಳು ಈ ಕೆಳಗಿನ ಕ್ರಮಗಳನ್ನು ಸೂಚಿಸುತ್ತಾರೆ.

• ಮರಳಿನ ಗಣಿಗಾರಿಕೆಯನ್ನು ಸಂಪೂರ್ಣವಾಗಿ ನಿಲ್ಲಿಸದಿದ್ದರು ಅದನ್ನು ನಿಯಂತ್ರಿಸಬೇಕು. ಲಕ್ಷಾಂತರ ವರ್ಷಗಳಲ್ಲಿ ಸೃಷ್ಟಿಯಾದ ಮರಳು ಹಾಸುಗಳು ಮಾನವನ ದುರಾಸೆ ಮತ್ತು ದುರುಪಯೋಗದಿಂದ ಕೆಲವೇ ವರ್ಷಗಳಲ್ಲಿ ಸಂಪೂರ್ಣವಾಗಿ ತೆಗೆದುಹಾಕಲ್ಪಟ್ಟವು. ಮರಳಿನ ಸೃಷ್ಟಿಯು ಬಹಳ ನಿಧಾನವಾದ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯಾಗಿದೆ ಮತ್ತು ಇದನ್ನು ನದಿಯ ರಕ್ತನಾಳಗಳೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಸಂಪೂರ್ಣ ನಿಷೇಧವು ಅಸಾಧ್ಯ ಮತ್ತು ಅಪ್ರಾಯೋಗಿಕವಾಗಿದ್ದರೂ, ಮರಳಿನ ಸುಸ್ಥಿರ ಗಣಿಗಾರಿಕೆಗಾಗಿ ಕಟ್ಟುನಿಟ್ಟಾದ ನಿಯಮಗಳನ್ನು ಜಾರಿಗೆ ತರಬೇಕಾಗಿದೆ. ಮರಳು ಗಣಿಗಾರಿಕೆಯಿಂದ ಬರುವ ಆದಾಯದ ಒಂದು ಭಾಗವನ್ನು ನದಿ ನಿರ್ವಹಣೆಗೆ ವಿನಿಯೋಗಿಸಬೇಕು ಎಂದು ತಜ್ಞರು ಸಲಹೆ ನೀಡುತ್ತಾರೆ.
• ಹೋಟೆಲ್‌ಗಳು, ಆಸ್ಪತ್ರೆಗಳು ಮತ್ತು ಮನೆಗಳಿಗೆ ಅವುಗಳ ತ್ಯಾಜ್ಯ ನಿರ್ವಹಣೆಗೆ ಕಟ್ಟುನಿಟ್ಟಿನ ನಿಯಮಗಳು. ಆಸ್ಪತ್ರೆಗಳು ಮತ್ತು ಹೋಟೆಲ್‌ಗಳಿಂದ ಉತ್ಪತ್ತಿಯಾಗುವ ತ್ಯಾಜ್ಯ ನಿರ್ವಹಣೆಗೆ ನಿಯಂತ್ರಣವನ್ನು ಜಾರಿಗೆ ತರಬೇಕು ಮತ್ತು ಜಾರಿಗೊಳಿಸಬೇಕು.
• ಆಲದ, ಹಲಸು, ತೇಗ, ಅಥವಾ ಮಾವಿನ ಮರಗಳನ್ನು ನೆಡುವುದರಿಂದ ನೀರಿನ ಮಟ್ಟ ಮತ್ತು ನೀರಿನ ಗುಣಮಟ್ಟವನ್ನು ಹೆಚ್ಚಿಸಬಹುದು ಏಕೆಂದರೆ ಈ ಮರಗಳು ಹೆಚ್ಚಿನ ಪ್ರಮಾಣದ ನೀರನ್ನು ತನ್ನ ಬೇರುಗಳಲ್ಲಿ ಹಿಡಿದಿಟ್ಟುಕೊಳ್ಳುತ್ತವೆ ಮತ್ತು ಬೇಸಿಗೆಯಲ್ಲಿ ನಿಧಾನವಾಗಿ ಹೊರಹಾಕುತ್ತವೆ. ನದಿಗಳನ್ನು ಪುನರುಜ್ಜೀವನಗೊಳಿಸುವಲ್ಲಿ ಈ ವಿಧಾನವು ಪ್ರಪಂಚದ ಅನೇಕ ಭಾಗಗಳಲ್ಲಿ ಯಶಸ್ವಿಯಾಗಿದೆ.
• ಸಾಧ್ಯವಾದಲ್ಲೆಲ್ಲಾ ಮ್ಯಾಂಗ್ರೋವ್‌ಗಳನ್ನು ನೆಡುವುದು ಮತ್ತು ಬೆಳೆಸುವುದು: ಮ್ಯಾಂಗ್ರೋವ್‌ಗಳು ನದಿಯ ದಡಗಳನ್ನು ಮಣ್ಣಿನ ಸವೆತದಿಂದ ರಕ್ಷಿಸುವ ತಡೆಗೋಡೆಯಾಗಿ ಕಾರ್ಯನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತವೆ. ಮ್ಯಾಂಗ್ರೋವ್‌ಗಳೊಳಗಿನ ಪರಿಸರ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯು ವೈವಿಧ್ಯಮಯ ಮತ್ತು ಸಂಕೀರ್ಣವಾಗಿದೆ ಮತ್ತು ನದಿಗಳಲ್ಲಿ ಜಲಚರಗಳು ಬೆಳೆಯಲು ಸಹಾಯ ಮಾಡುತ್ತದೆ.
• ಚೆಕ್ ಡ್ಯಾಂಗಳನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸುವುದು : ಚೆಕ್ ಡ್ಯಾಂಗಳು ನದಿಯ ಹರಿವನ್ನು ನಿಧಾನಗೊಳಿಸುತ್ತವೆ, ಅಲ್ಲಿ ಅಂತರ್ಜಲವನ್ನು ಮರುಪೂರಣಗೊಳಿಸುವುದು ಮತ್ತು ನೀರಿನ ಮಟ್ಟವನ್ನು ಹೆಚ್ಚಿಸುವುದು.

ಉಪನದಿಗಳು

ಭಾರತಪುಳಾ ನದಿಯ ಉಪನದಿಗಳು

ಮಲಪ್ಪುರಂನ ಪೊನ್ನಾನಿಯಲ್ಲಿರುವ ಚಾಮ್ರವಟ್ಟಂ ರೆಗ್ಯುಲೇಟರ್ ಕಮ್ ಬ್ರಿಡ್ಜ್, ರಾಜ್ಯದ ಅತಿದೊಡ್ಡ ರೆಗ್ಯುಲೇಟರ್-ಕಮ್-ಬ್ರಿಡ್ಜ್ ಅನ್ನು ಭರತಪ್ಪುಳ ನದಿಯ ಮೇಲೆ ನಿರ್ಮಿಸಲಾಗಿದೆ.

ಎರಡು ಮುಖ್ಯ ಶಾಖೆಗಳು ಕುಟ್ಟಿಪುರಂನಲ್ಲಿ ಸಂಧಿಸುತ್ತವೆ ಮತ್ತು ಅರಬ್ಬಿ ಸಮುದ್ರಕ್ಕೆ ಹರಿಯುತ್ತವೆ. ರೇಖಾಚಿತ್ರದಲ್ಲಿ ತೋರಿಸಿರುವಂತೆ ಪ್ರತಿಯೊಂದೂ ಹಲವಾರು ಶಾಖೆಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಉಪನದಿಗಳ ಪಟ್ಟಿಯನ್ನು ಮೇಲ್ಮುಖವಾಗಿ ಬಾಯಿಯಿಂದ ಕ್ರಮವಾಗಿ ವಿಂಗಡಿಸಲಾಗಿದೆ.

• ತುತಪುಳ
  • ಕುಂತಿಪ್ಪುಳ
  • ಕಂಜಿರಪ್ಪುಳ
  • ಅಂಬಂಕಡವು
  • ತುಪ್ಪನಡುಪುಳ
• ಗಾಯತ್ರಿಪೂಜಾ
  • ಮಂಗಳಂ ನದಿ
  • ಅಯಲೂರ್ಪುಳ
  • ವಂದಜಿಪ್ಪುಳ
  • ಮೀಂಕಾರಪ್ಪುಳ
  • ಚುಲ್ಲಿಯಾರ್
• ಕಲ್ಪತಿಪುಳ
  • ಕೋರಯರ್
  • ವರತ್ತಾರ್
  • ವಾಳಯಾರ್
  • ಮಲಂಪುಳ
• ಕನ್ನಡಿಪುಳ
  • ಪಾಲಾರ್
  • ಅಲಿಯಾರ್
  • ಉಪ್ಪಾರ

ಉಲ್ಲೇಖಗಳು

[[ವರ್ಗ:ಭಾರತದ ನದಿಗಳು]] [[ವರ್ಗ:Pages with unreviewed translations]]