ವಿಷಯಕ್ಕೆ ಹೋಗು

ಪ್ರಾಣಾಯಾಮ

ವಿಕಿಪೀಡಿಯದಿಂದ, ಇದು ಮುಕ್ತ ಹಾಗೂ ಸ್ವತಂತ್ರ ವಿಶ್ವಕೋಶ

ಪ್ರಾಣಾಯಾಮ (ಸಂಸ್ಕೃತ  : प्राणायाम prāṇāyāma ) ಸಂಸ್ಕೃತ ಶಬ್ದವಾಗಿದ್ದು, ಪ್ರಾಣಾಯಾಮ ಎಂದರೆ "ಪ್ರಾಣವನ್ನು ಹತೋಟಿಯಲ್ಲಿಡು ಅಥವಾ ಉಸಿರಾಡು" ಎಂದಿದೆ . ಈ ಶಬ್ದವು ಸಂಸ್ಕೃತದ ಎರಡು ಶಬ್ದಗಳಿಂದ ರಚಿಸಲ್ಪಟ್ಟಿದ್ದು, ಪ್ರಾಣ, ಜೀವ ಶಕ್ತಿ, ಅಥವಾ ಮಹತ್ವದ ಶಕ್ತಿ ,ಅದರಲ್ಲಿಯೂ ಮುಖ್ಯವಾಗಿ, ಉಸಿರು, ಮತ್ತು "ಆಯಾಮ", ಮುಂದಕ್ಕೆ ಹಾಕು ಅಥವಾ ಹತೋಟಿಯಲ್ಲಿಡು ಎಂಬುದೇ ಆಗಿದೆ. ಮತ್ತೆ ಬದಲಾಯಿಸಿ ಹೇಳುವುದಾದರೆ 'ಜೀವಶಕ್ತಿಯ ಹಿಡಿತವೇ' ಆಗಿದೆ. (ಪ್ರಾಣ ).[೧][೨][೩][೪] ಯೋಗದಲ್ಲಿ ಇದನ್ನು ತಾಂತ್ರಿಕ ಶಬ್ದವಾಗಿ ಉಪಯೋಗಿಸುವುದಾದರೆ, ಬದಲಾದ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಹೆಚ್ಚು ಸ್ಪಷ್ಟವಾಗಿ "ಉಸಿರಿನ ನಿಯಂತ್ರಣ"[೫][೬][೭] ಎನ್ನಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ. ವಾಚ್ಯಾರ್ಥ ಬದಲಾವಣೆಯಲ್ಲಿ, ಎ. ಎ. ಮಕ್ ಡೋನೆಲ್ಲ್ಸ್ ರ "ಉಸಿರಾಟದ ತಾತ್ಕಾಲಿಕ ತಡೆ "[೮] ಮತ್ತು ಐ. ಕೆ. ತೈಮ್ನಿ ರವರ "ಕ್ರಮಬದ್ಧ ಉಸಿರಾಟ ".[೯]

ಪದಮೂಲ/ಶಬ್ದವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿ

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಪ್ರಾಣಾಯಾಮ (ದೇವನಾಗರಿ : प्राणायाम, prāṇāyāma ) ಸಂಸ್ಕೃತದ ಸಂಯೋಜನಾ ಶಬ್ದ .

ವಿ . ಎಸ್ . ಆಪ್ಟೆ ಯವರು ಪ್ರಾಣ ಎಂಬ ಶಬ್ದಕ್ಕೆ ೧೪ ವಿಧದ ಅರ್ಥಗಳನ್ನು ಹೇಳುತ್ತಾರೆ. (ದೇವನಾಗರಿ : प्राण, prāṇa ) ಇವುಗಳನ್ನೂ ಸೇರಿಸಿಕೊಂಡಂತೆ :[೧೦]

  • ಉಸಿರು , ಉಸಿರಾಟ
  • ಜೀವನ, ಉಸಿರು , ಮಹತ್ವದ ಗಾಳಿ , ಜೀವನದ ತತ್ವ (ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಈ ಭಾವದಲ್ಲಿ ಬಹುವಚನ, ತಿಳಿದುಕೊಂಡಂತೆ ೫ ವಿಧದ ಮಹತ್ವದ ಗಾಳಿ /ಉಸಿರು, ಆದರೆ ಮೂರು , ಆರು , ಏಳು , ಒಂಭತ್ತು , ಮತ್ತು ಹತ್ತು ವಿಧಗಳೂ ಇವೆ ಎಂದು ಹೇಳುತ್ತಾರೆ.)[೧೧]
  • ಶಕ್ತಿ , ಓಜಸ್ಸು
  • ಚೈತನ್ಯ ಅಥವಾ ಆತ್ಮ

ಈ ಅರ್ಥಗಳಲ್ಲಿ , "ಮಹತ್ವದ ಗಾಳಿ/ಉಸಿರು " ಪರಿಕಲ್ಪನೆಯಲ್ಲಿ ಉಪಯೋಗಿಸಿದಂತೆ, ಭಟ್ಟಾಚಾರ್ಯ ವಿವರಿಸಿದಂತೆ, ಪ್ರಾಣಾಯಾಮ [೧೨] ದ ಬಗ್ಗೆ ಸಂಸ್ಕೃತ ಪುಸ್ತಕಗಳಲ್ಲಿ ವಿವರಿಸಿ ಉಪಯೋಗಿಸಿಕೊಳ್ಳಲಾಗಿದೆ. ಥಾಮಸ್ ಮಕ್ ಈವಿಲ್ಲೆಯ್ ಭಾಷಾಂತರಿಸಿದಂತೆ, "ಪ್ರಾಣ " ವನ್ನು "ಚೈತನ್ಯ-ಶಕ್ತಿ "[೧೩] ಎಂದು ಕರೆಯಬಹುದಾಗಿದೆ. ಇದರ ಸೂಕ್ಷ್ಮ ಭೌತಿಕ ರೀತಿ ಎಂದರೆ "ಉಸಿರು ",ಆದರೆ ಇದು ರಕ್ತದಲ್ಲಿಯೂ ಇದೆ, ಮತ್ತು ಇದನ್ನು ಕೇಂದ್ರೀಕರಿಸಿ ಹೇಳುವುದಾದರೆ, ಗಂಡಸರಲ್ಲಿ 'ವೀರ್ಯ' ಮತ್ತು ಹೆಂಗಸರಲ್ಲಿ 'ಯೋನಿನಾಳದ ದ್ರವ'.[೧೪]

ಮೋನಿಯರ್ -ವಿಲ್ಲಿಯಮ್ಸ್ ಈ ಶಬ್ದಗಳನ್ನು ವಿವರಿಸುತ್ತಾ prāṇāyāma ಹೇಳುತ್ತಾ (ಎಂ . ಪಿ ಎಲ್ ಕೂಡ . "ಎನ್).೩ ರೀತಿಯ 'ಉಸಿರಾಟದ -ಅಭ್ಯಾಸ ಮಾಡುತ್ತಾ,Saṃdhyā (ನೋಡಿ pūraka , recaka , kumbhaka).[೧೫][೧೬] ಈ ತಾಂತ್ರಿಕ ವಿಶ್ಲೇಷಣೆಯು ಉಸಿರಾಟದ ನಿಯಂತ್ರಣದ ಮೂರು ಕ್ರಿಯೆಗಳ ಬಗ್ಗೆ ಹೇಳುವ ಭಟ್ಟಾಚಾರ್ಯ: pūraka (ಉಸಿರನ್ನು ಒಳಕ್ಕೆ ಎಳೆದುಕೊಳ್ಳಲು ), kumbhaka (ಉಳಿಸಿಕೊಳ್ಳಲು ), ಮತ್ತು recaka (ಉಸಿರನ್ನು ಹೊರಬಿಡಲು ).[೧೭] ಪ್ರಾಣಾಯಾಮದಲ್ಲಿ ಬೇರೆ ರೀತಿಗಳೂ ಸಹ ಇದ್ದು,ಈ ಮೂರು-ವಿಧದ ಮಾದರಿಗೆ ಸೇರಿಕೊಂಡಂತೆ ಇದೆ ಎಂದು ಹೇಳುತ್ತಾರೆ.[೧೭]

ಮಕ್ ಡೋನೆಲ್ ತಮ್ಮ ಶಬ್ದವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಯಲ್ಲಿ prāṇa + ಆಯಾಮ ವನ್ನು ಮತ್ತೆ ವಿವರಿಸುತ್ತಾ, ಉಸಿರಾಟವನ್ನು ಮುಂದಕ್ಕೆ ಹಾಕು ಎಂದು ಹೇಳುತ್ತಾರೆ. ( ಎಸ್ ಟಿ ಎಸ್ . ಪಿ ಎಲ್ . )".[೧೮]

ಆಪ್ಟೆ ಯವರ ವಿವರಣೆಯು āyāmaḥ ಬರುವುದು ā + yām ಮತ್ತು ವಿವಿಧ ಹಲವಾರು ನಾನಾವಿಧದ ಅರ್ಥಗಳನ್ನು, ಈ ಶಬ್ದವನ್ನು ಉಪಯೋಗಿಸಿದಾಗ ಕೊಡುತ್ತದೆ. ಮೊದಲ ಮೂರು ಅರ್ಥಗಳು "ಉದ್ದ ", "ವಿಸ್ತರಣೆ , ವಿಸ್ತೀರ್ಣ ", ಮತ್ತು "ಹಿಗ್ಗಿಸುವಿಕೆ , ವಿಸ್ತಾರಗೊಳ್ಳು ", ಆದರೆ ಈ ಶಬ್ದದ ಮುಖ್ಯ ಬಳಕೆಯಲ್ಲಿ prāṇāyāma ಈ ಬಗ್ಗೆ ಅವರು ವಿವರಿಸುತ್ತಾ, āyāmaḥ ಅರ್ಥೈಸಿದಂತೆ,"ನಿಗ್ರಹಿಸು,ಹಿಡಿತದಲ್ಲಿಡು , ನಿಲ್ಲಿಸು "ಎಂದಾಗುತ್ತದೆ.[೧೯]

ಈ ಶಬ್ದವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಯ ಬದಲಾದ ಶಬ್ದಕ್ಕೆ ರಾಮಮೂರ್ತಿ ಮಿಶ್ರ , ಹೇಳುತ್ತಾ  :

"ವೈಯಕ್ತಿಕ ಶಕ್ತಿಯನ್ನು ಕಾಸ್ಮಿಕ್ ಶಕ್ತಿಯಾಗಿ ವಿಸ್ತರಿಸುವಿಕೆ prāṇāyāma (prāṇa , ಶಕ್ತಿ + ayām , ವಿಸ್ತರಣೆ )ಎನ್ನುತ್ತಾನೆ ."[೨೦]

"ಯಾಮ " ಶಬ್ದದ (ದೇವನಾಗರಿ : याम, yāma ) ಅರ್ಥವೆಂದರೆ "ನಿಲುಗಡೆ "[೨೧][೨೨] ಅಥವಾ ಹೆಚ್ಚು ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ "ಹತೋಟಿ " ಅಥವಾ "ನಿಗ್ರಹಿಸು ".[೨೨][೨೩]

ಪ್ರಾಣಾಯಾಮದಿಂದ ಪ್ರಯೋಜನ

ಯೋಗಕ್ಕೂ ರೋಗಕ್ಕೂ ನಂಟಿದೆ. ದೇಹದೊಳಗೆ ಹರಡಿರುವ ರೋಗ, ನಮಗೆ ಹೇಳದೇ ಕೇಳದೇ ಹೋಗಬೇಕು ಅಂದರೆ, ಯೋಗ ಮಾಡಬೇಕು. ರೋಗ ಓಡಿಸೋಕೂ ಮೊದಲು ಮನಸ್ಸನ್ನು ಗಟ್ಟಿಯಾಗಿಟ್ಟುಕೊಳ್ಳಬೇಕು. ಅಂದರೆ, ಪ್ರಾಣಾಯಾಮ ಮಾಡಲೇಬೇಕು. ಸುಖಪ್ರಾಣಾಯಾಮವನ್ನು ಎಲ್ಲರೂ ಮಾಡ್ತಾರೆ. ನಾವು ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಉಸಿರಾಡುವುದನ್ನೇ ಗಮನವಿಟ್ಟು, ವ್ಯವಸ್ಥಿತವಾಗಿ ಉಸಿರಾಡುವುದೇ ಸುಖಪ್ರಾಣಾಯಾಮ. ತನ್ನ ಕೈ ಕೆಳಗಿನ ಉದ್ಯೋಗಿಗಳು ಹೇಗೆ ಕೆಲಸ ಮಾಡುತ್ತಾರೆ ಅಂತ ಬಾಸ್‌ ನೋಡ್ತಾರಲ್ಲ; ಆರೀತಿ ಇದು. ಪ್ರಾಣಾಯಾಮಕ್ಕೆ

ಕುಳಿತಾಗ, ಉಸಿರ ಮೇಲೆ ಗಮನ ಕೊಡಿ. ಉಸಿರನ್ನು ಒಳಗೆ ತೆಗೆದುಕೊಂಡಾಗ, ಹೊಟ್ಟೆ ಉಬ್ಬಬೇಕು, ಬಿಟ್ಟಾಗ ಪೂರ್ತಿ ಖಾಲಿಯಾಗಬೇಕು. ಇದನ್ನು ಗಮನಿಸುತ್ತಲೇ, ಕುಂಭಕವನ್ನು ಮಾಡಬೇಕಾಗುತ್ತದೆ. ಕುಂಭಕ ಅಂದರೆ, ಮತ್ತೇನಿಲ್ಲ. ಉಸಿರನ್ನು ಎಳೆದುಕೊಂಡ ನಂತರ, ಬಿಡುವ ಮೊದಲು ಸ್ವಲ್ಪ ಹೊತ್ತು ಒಳಗೇ ಇಟ್ಟುಕೊಳ್ಳುವುದು. ಇದನ್ನು ಕುಂಭಕ ರೇಚಕ ಅಂತಾರೆ. ಉಸಿರನ್ನು ಪೂರ್ತಿ ಬಿಟ್ಟು ಒಂದು ನಿಮಿಷದ ನಂತರ ಎಳೆದುಕೊಳ್ಳುವುದಕ್ಕೆ ಕುಂಭಕ ಪೂರಕ ಅಂತಾರೆ.

ಪ್ರಾಣಾಯಾಮದ ಜೊತೆಗೇ ವೀರಾಸನವನ್ನೂ ಮಾಡಿ. ಅದು ಹೀಗೆ- ಎರಡೂ ಕಾಲುಗಳನ್ನು ಚಾಚಿ ನೇರವಾಗಿ ಕುಳಿತುಕೊಳ್ಳಿ. ಬಲಗಾಲನ್ನು ಹಿಂದಕ್ಕೆ ಮಡಚಿ, ಪಕ್ಕಕ್ಕೆ ಇಟ್ಟುಕೊಳ್ಳಿ. ಬಲಪಾದ ಕಾಲಿನ ನೇರಕ್ಕಿರಲಿ. ಮಂಡಿಗಳನ್ನು ಸಾಧ್ಯವಾದಷ್ಟು ಹತ್ತಿರ ತನ್ನಿ. ಈ ಭಂಗಿಯಲ್ಲಿ ಉಸಿರಾಡುತ್ತಾ, ಎರಡು ನಿಮಿಷ ಹಾಗೇ ಕುಳಿತುಕೊಳ್ಳಿ.

ಹಠಯೋಗ ಮತ್ತು ರಾಜ ಯೋಗದ ವಿಧಗಳು

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಪ್ರಾಣಾಯಾಮದ ವಿವಿಧ ರೀತಿಯಾದ ಹಠ ಮತ್ತು ರಾಜ ಯೋಗದ ವ್ಯತ್ಯಾಸಗಳ ಬಗ್ಗೆ ಕೆಲವು ಪಂಡಿತರು ,ಆರಂಭಿಕ ಕಲಿಕೆಯವರಿಗೆ 'ಹಠ'ಯೋಗದ ಬಗ್ಗೆ ಹೇಳುತ್ತಾರೆ. ತೈಮ್ನಿ ಯವರ ಪ್ರಕಾರ , ಹಠಯೋಗ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮದಲ್ಲಿ , ಪ್ರಾಣದ ಅಲೆಗಳು ಕೈಚಳಕವನ್ನು ತೋರಿ ಉಸಿರಾಟದ ಕಟ್ಟುಪಾಡಿನಲ್ಲಿ ಚಿತ್ತವೃತ್ತಿಯನ್ನು ಹಿಡಿತದಲ್ಲಿರಿಸಿ ಏಕಾಗ್ರತೆಯಲ್ಲಿ ಬದಲಾಗಿದ್ದು, ಆದರೆ ರಾಜ ಯೋಗದಲ್ಲಿ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮವು ಚಿತ್ತ -ವೃತ್ತಿಯ ಏಕಾಗ್ರತೆಯಲ್ಲಿದ್ದು, ಮನಸ್ಸಿನ ಇಚ್ಚಾಶಕ್ತಿಯನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ.[೨೪] ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳು ಪ್ರಾಣಾಯಾಮವನ್ನು ಅಭ್ಯಸಿಸಲು ಅರ್ಹರಾದಾಗ, ಹಠಯೋಗ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮದ ಕೌಶಲಗಳನ್ನು ಮೊದಲ ಪ್ರಯತ್ನವಾಗಿಸುತ್ತಾರೆ .[೨೫]

ಭಗವದ್ಗೀತೆ

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಭಗವದ್ಗೀತೆ[೨೬] ಯ ಶ್ಲೋಕ ೪.೨೯ ರಲ್ಲಿ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮದ ಬಗ್ಗೆ ಹೇಳಲಾಗಿದೆ.

ಉಲ್ಲೇಖಗಳು/ಆಧಾರ

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

Prana is a subtle invisible force. It is the life-force that pervades the body. It is the factor that connects the body and the mind, because it is connected on one side with the body and on the other side with the mind. It is the connecting link between the body and the mind. The body and the mind have no direct connection. They are connected through Prana only and this Prana is different from the breathing you have in your physical body.

— Swami Chidananda Saraswati[೨೭]

Yoga works primarily with the energy in the body, through the science of pranayama, or energy-control. Prana means also ‘breath.’ Yoga teaches how, through breath-control, to still the mind and attain higher states of awareness. The higher teachings of yoga take one beyond techniques, and show the yogi, or yoga practitioner, how to direct his concentration in such a way as not only to harmonize human with divine consciousness, but to merge his consciousness in the Infinite.

— Paramahansa Yogananda[೨೮]

ಪತಂಜಲಿಯ ಯೋಗ ಸೂತ್ರಗಳು

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಪತಂಜಲಿಯ ಯೋಗ ಸೂತ್ರಗಳ.[೯][೨೯] ೨.೨೯ ರ ಶ್ಲೋಕದಲ್ಲಿ ,ರಾಜಯೋಗ ದ ೮ ಶಾಖೆಗಳ ಪೈಕಿ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮವು ೪ ನೇ ಶಾಖೆಯಾಗಿದೆ. ಪತಂಜಲಿಯು ತನ್ನ ಯೋಗಸೂತ್ರದ ಶ್ಲೋಕ ೨.೪೯ ರ ಮೂಲಕ ೨.೫೧ ರಲ್ಲಿ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮದ ಬಗ್ಗೆ ಸ್ಪಷ್ಟನೆ ನೀಡುತ್ತಾ, ೨.೫೨ ಮತ್ತು ೨.೫೩ ರ ಶ್ಲೋಕಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮದ ಅಭ್ಯಾಸ [೩೦] ದಿಂದ ಆಗುವ ಉಪಯೋಗಗಳನ್ನು ವಿವರಿಸುತ್ತಾನೆ. ಪ್ರಾಣದ ಪ್ರಕೃತಿಯ ಬಗ್ಗೆ ಪತಂಜಲಿಯು ,ಹೊಸದಾಗಿ ಬೆಳಕನ್ನು ಬೀರಿದೆ, ಪ್ರಾಣಾಯಾಮದ ವಿವರಣೆ ಮತ್ತು ಅಭ್ಯಾಸಗಳ ಬಗ್ಗೆ ಹೆಚ್ಚು ಅರ್ಥಗರ್ಭಿತ ಅಭಿವೃದ್ಧಿಗೆ ಗಮನ ನೀಡಿದ್ದಾನೆ.[೩೧] ಬುದ್ದನ ಪುಸ್ತಕಗಳಲ್ಲಿ ತಿಳಿಸಿರುವಂತೆ , ಪ್ರಾಣಾಯಾಮವನ್ನು ಅತ್ಯವಶ್ಯಕ ಅಭ್ಯಾಸವಾಗಿ ಕರೆಯಲ್ಪಟ್ಟಿದ್ದು,ಇದರಿಂದಾಗಿ 'ಏಕಾಗ್ರತೆಯ'ಪ್ರಾಥಮಿಕ ತಿಳುವಳಿಕೆಗೆ ಆಶಯವಾಗುತ್ತದೆ.[೩೧]

ಪತಂಜಲಿಯ ರಾಜ ಯೋಗದ ಉಪನ್ಯಾಸದ ಇತರ ಶಾಖೆಗಳಾದ , ಅದರಲ್ಲೂ ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಯಮ , ನಿಯಮ , ಮತ್ತು ಆಸನ [೩೨] ಇವುಗಳನ್ನು ಪ್ರಾಣಾಯಾಮದ ಜೊತೆಗೆ ಕಲಿಯುವುದು ಸೂಕ್ತವೆಂದು ಹಲವು ಯೋಗ ಗುರುಗಳು ಹೇಳುತ್ತಾರೆ.

ಇದರಲ್ಲಿರುವ ಹಲವಾರು ತಾಂತ್ರಿಕತೆಗಳು/ ಕೌಶಲಗಳು...

  1. ಸೂರ್ಯ ಭೇದನ,
  2. ಚಂದ್ರ ಭೇದನ ,
  3. ನಾಡಿ ಶೋಧನ (ಅನುಲೋಮ ವಿಲೋಮ ),
  4. ಭಸ್ತ್ರಿಕ ,
  5. ಕಪಾಲಭಾತಿ ,
  6. ಉಜ್ಜಯಿ ಉಸಿರು
  7. ಪ್ಲವಿನಿ (ಭುಜಂಗಿನಿ )
  8. ಭ್ರಾಮರಿ
  9. ಶೀತ್ಕಾರಿ
  10. ಶೀತಲಿ
  11. ಶೀತ್ಕರಿ ಮತ್ತು ಶೀತಲಿಯ ಜೊತೆಗಾರಿಕೆ /ಬೆಸುಗೆ
  12. ಮೂರ್ಛಾ

ಬೌದ್ಧಧರ್ಮ

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಪಾಳಿ ಬುದ್ಧಿಸ್ಟ್ ಕ್ಯಾನನ್ ಪ್ರಕಾರ , ಬುದ್ಧನು ತನ್ನ ಜ್ಞಾನೋದಯವನ್ನು ಹೊಂದುವ ಮೊದಲು ಧ್ಯಾನದ ತಾಂತ್ರಿಕ ಕ್ರಿಯೆಯಲ್ಲಿ ತೊಡಗುತ್ತಾ, ಗಂಟಲನ್ನು (ಅಂಗಳ )ತನ್ನ ನಾಲಗೆಯಿಂದ ಒತ್ತುತ್ತಾ, ತನ್ನ ಉಸಿರಾಟವನ್ನು ನಿಯಂತ್ರಿಸಲು ಯತ್ನಿಸಿದ. ಇದು ಜ್ಞಾನೋದಯಕ್ಕೆ ಅತ್ಯಂತ ಕಷ್ಟದಾಯಕ ಮತ್ತು ಹಿತಕರವಲ್ಲದ ಕ್ರಿಯೆಯಾಗಿದೆ.[೩೩] ಬುದ್ಧನ ತಿಳಿವಳಿಕೆಅನ್ವಯ , ಉಸಿರಾಟ ಕ್ರಿಯೆ ನಿಲ್ಲುವುದು ೪ ನೇ ಝಾನ , ಆದರೂ ಇದು ತಾಂತ್ರಿಕತೆಯ ಪಾರ್ಶ್ವ ಪರಿಣಾಮವಾಗಿದ್ದು,ಉದ್ದೇಶಪೂರ್ವಕ ಪರಿಶ್ರಮದ ಫಲಿತಾಂಶ ಪಡೆಯುವುದಿಲ್ಲ.[೩೪]

ಅನಪಾನಸತಿ ಸುತ್ತ ದ ಪ್ರಾಥಮಿಕ ಚತುಷ್ಪಾತಿಯ ಉಸಿರಾಟದ ಧೀರ್ಘಕ್ರಿಯೆಯಲ್ಲಿ ಬುದ್ದನು,ಕೆಲವೊಂದು ಬದಲಾವಣೆಗಳನ್ನು ಮಿತಿಯಲ್ಲಿ ಮಾಡಿದ್ದಾನೆ. ಏಕಾಗ್ರತೆಯ [೩೧] ಗಳಿಕೆಯಲ್ಲಿ ಇದರ ಉಪಯೋಗವಾಗುತ್ತದೆ. ಇತ್ತೀಚಿನ ವಾಣಿಜ್ಯ-ಸಾಹಿತ್ಯದಲ್ಲಿ ಈ ಬಗ್ಗೆ ಹೇಳುತ್ತಾ,ಆರಂಭಿಕ ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳಿಗೆ ಉಪಯೋಗ ಎಂದು ಹೇಳಿದೆ.[೩೫]

ಉಸಿರಾಟದ ಧ್ಯಾನ ಕ್ರಿಯೆಯಲ್ಲಿ, ಉಸಿರಾಟದ ಏಕಾಗ್ರತೆ ಬಹು ಮುಖ್ಯ ಎಂದು ಬುದ್ಧ ತಿಳಿಯುತ್ತಾನೆ.[೩೬] ಬುದ್ದನ ಹಿಂಬಾಲಕರು, ಉಸಿರಾಟದ ಪ್ರದರ್ಶನದಲ್ಲಿ ಸಂಯಮಕ್ಕೆ ಆಗ್ರಹಿಸಿದ್ದಾರೆ.[೩೭]

ವೈದ್ಯಕೀಯ

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಹಲವಾರು ಸಂಶೋಧಕರ ಅಭಿಪ್ರಾಯದ ಅನ್ವಯ , ಪ್ರಾಣಾಯಾಮದ ತಂತ್ರದಿಂದ ಒತ್ತಡದಿಂದಾಗಿ ಉದ್ಭವಿಸಿದಅವ್ಯವಸ್ಥೆಯ [೩೮] ಖಾಯಿಲೆಯ ಚಿಕಿತ್ಸೆಗೆ ಸೂಕ್ತ ಎಂದು ಹೇಳುತ್ತಾರೆ. ಸ್ವಯಂ ಕ್ರಿಯೆಯ [೩೯] ಕಾರ್ಯವನ್ನು ಉಪಯುಕ್ತವಾಗಿಸುವುದು, ಅಸ್ತಮಾ [೪೦][೪೧] ಖಾಯಿಲೆಗೆ ಬಿಡುಗಡೆ , ಮತ್ತು ಆಮ್ಲಜನಕ ಒತ್ತಡ [೪೨][೪೩] ದ ಸ್ಥಿತಿಯ ಬಿಡುಗಡೆಗೆ ಫಲಕಾರಿ. ಯೋಗನಿರತ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮದಾರಿಗಳು ಹೇಳುವ ಹಾಗೆ, ಪ್ರಾಣಾಯಾಮದಿಂದಾಗಿ ಮನಸ್ಸು ಹೆಚ್ಚು ಕ್ರಿಯಾಶೀಲವಾಗಿದ್ದು,ಉನ್ನತ ಮನಃ ಶಕ್ತಿ, ಮತ್ತು ದಿಟ್ಟ, ನೇರ ತೀರ್ಮಾನಗಳನ್ನು [೩೨] ತೆಗೆದುಕೊಳ್ಳಲು ಸಹಕಾರಿ, ಮತ್ತು ದೀರ್ಘಕಾಲದ ಅಭ್ಯಾಸದಿಂದ ಜೀವನದ ಆಯಸ್ಸನ್ನು ಹೆಚ್ಚಿಸುವುದಲ್ಲದೆ,ಗ್ರಹಿಕೆಯ ಶಕ್ತಿಯು ವೃದ್ಧಿಯಾಗುತ್ತದೆ.[೪೪]

ಎಚ್ಚರಿಕೆಗಳು

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಹಲವಾರು ಯೋಗ ಗುರುಗಳು ಹೇಳುವ ಹಾಗೆ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮವನ್ನು ಎಚ್ಚರಿಕೆಯಿಂದ ಕಲಿಯಬೇಕು, ಮತ್ತು ಮುಂದುವರಿದ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮದ ಕೌಶಲಗಳನ್ನು ಗುರುಗಳ ಮಾರ್ಗದರ್ಶನದಿಂದಲೇ ಅಭ್ಯಾಸ ಮಾಡಬೇಕು. ಈ ಎಚ್ಚರಿಕೆಗಳನ್ನೂ ಸಹ ಹಿಂದೂ ಸಂಪ್ರದಾಯ ಸಾಹಿತ್ಯಗಳಲ್ಲಿ [೪೫][೪೬][೪೭] ಹೇಳಲ್ಪಟ್ಟಿದೆ.


ಇವನ್ನೂ ಗಮನಿಸಿ

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಟಿಪ್ಪಣಿಗಳು

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]
  1. ↑ "ರೆಗ್ಯುಲೇಶನ್ ಆಫ್ ಬ್ರೀಥ್ ಅಥವಾ ದಿ ಕಂಟ್ರೋಲ್ ಆಫ್ ಪ್ರಾಣ " — ಶಿವಾನಂದ ಸ್ವಾಮಿ , ದಿ ಸೈನ್ಸ್ ಆಫ್ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮ . ಡಿವೈನ್ ಲೈಫ್ ಸೊಸೈಟಿ , (೧೯೭೧). ಆನ್ ಲೈನ್ ನಲ್ಲಿ ದೊರಕಿದಂತೆ : ದಿ ಸೈನ್ಸ್ ಆಫ್ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮ ಶ್ರೀ ಸ್ವಾಮಿ ಶಿವಾನಂದ ರವರಿಂದ.
  2. ↑ "ಪ್ರಾಣಾಯಾಮ ( ಪ್ರಾಣದ ಹತೋಟಿ , ಪ್ರಚಲಿತ ಜೀವನದ ಸೂಕ್ಷ್ಮಗಳು )" — ಯೋಗಾನಂದ , ಪರಮಹಂಸ , ಯೋಗಿಯೊಬ್ಬರ ಜೀವನ ಚರಿತ್ರೆ , ೨೦೦೫, ಐ ಎಸ್ ಬಿ ಎನ್ ೯೭೮-೧೫೬೫೮೯೨೧೨೫
  3. ↑ "ಪ್ರಾಣಾಯಾಮ, ಮತ್ತು ಶಕ್ತಿಯ ನಿಯಂತ್ರಣ." — ಕ್ರಿಯಾನಂದ ಸ್ವಾಮಿ, ರಾಜ ಯೋಗದ ಕಲೆ ಮತ್ತು ವಿಜ್ಞಾನ . ಕ್ರಿಸ್ಟಲ್ ಕ್ಲಾರಿಟಿ ಪಬ್ಲಿಷೆರ್ಸ್ (೨೦೦೨) ಐ ಎಸ್ ಬಿ ಎನ್ ೯೭೮-೧೫೬೫೮೯೧೬೬೧
  4. ↑ "ಪ್ರಾಣಾಯಾಮ, ಅಥವಾ ದೇಹದಲ್ಲಿನ ಮಹತ್ವದ ಶಕ್ತಿಯ ನಿಯಂತ್ರಣ " — ವಿವೇಕಾನಂದ ಸ್ವಾಮಿ, ರಾಜ ಯೋಗ . ಭಾರತೀಯ ಕಲಾ ಪ್ರಕಾಶನ ,ಭಾರತ (೨೦೦೪) ಐ ಎಸ್ ಬಿ ಎನ್ ೯೭೮-೮೧೮೦೯೦೦೩೬೫.
  5. ↑ "ಉಸಿರಿನ ಹತೋಟಿ" ಗಾಗಿ ನೋಡಿ : ಫಯೂರ್ ಸ್ಟೀನ್, ಪುಟ. ೩೦೯.
  6. ↑ "ಉಸಿರಿನ ಹತೋಟಿ"ಗಾಗಿ ನೋಡಿ : ಭಟ್ಟಾಚಾರ್ಯ, ಪುಟ. ೪೨೯.
  7. ↑ "ಉಸಿರಿನ -ಹತೋಟಿ "ಗಾಗಿ ನೋಡಿ : ಪ್ರವಾಹ (೧೯೯೬) ಪುಟದಿಂದ ಪುಟಕ್ಕೆ . ೯೫, ೯೭.)
  8. ↑ ಮ್ಯಾಕ್ಡೋನೆಲ್, ಪುಟ. ೧೮೫.
  9. ↑ ೯.೦ ೯.೧ ತೈಮ್ನಿ , ಪುಟ. ೨೦೫.
  10. ↑ ಆಪ್ಟೆ , ಪುಟ . ೬೭೯.
  11. ↑ ಮಹತ್ವದ ಗಾಳಿಯನ್ನು ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ೫ ಕ್ಕೆ ಕಲ್ಪಿಸಲಾಗಿದೆ. ಜೊತೆಗೆ ಕೊಟ್ಟಿರುವ ಬೇರೆ ಸಂಖ್ಯೆಗಳನ್ನು , ನೋಡಿ :ಮ್ಯಾಕ್ಡೋನೆಲ್ , ಪುಟ . ೧೮೫.
  12. ↑ ಭಟ್ಟಾಚಾರ್ಯ , ಪುಟ . ೩೧೧.
  13. ↑ ಮೈಕ್ಎವಿಲ್ಲೆಯ್ , ಥಾಮಸ್ . "ದಿ ಸ್ಪೈನಲ್ ಸೇರ್ಪೆಂಟ್ ", ಇನ್ : ಹರ್ಪೆರ್ ಅಂಡ್ ಬ್ರೌನ್ , ಪುಟ . ೯೪.
  14. ↑ ರಿಚರ್ಡ್ ಕಿಂಗ್ , ಭಾರತೀಯ ತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರ  : ಹಿಂದೂ ಮತ್ತು ಬೌದ್ಧೀಯರ ವಿಚಾರಗಳಿಗೆ ಪೀಟಿಕೆ . ಎಡಿನ್ ಬರ್ಗ್ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯ ಮುದ್ರಣ , ೧೯೯೯,ಪುಟ ೭೦.
  15. ↑ ಫಾರ್ ಮೊನಿಯರ್ -ವಿಲ್ಲಿಯಂಸ್ ಈ ಮೂರೂ ರೀತಿಯ ಅಭ್ಯಾಸಗಳಿಗೆ ಮೂಲ ಸಂಸ್ಕೃತದ ಆಧಾರಗಳನ್ನು ಪರಾಮರ್ಶಿಸಿ ನೋಡಿ : http://ವಿದ್ಯಾರ್ಥಿಗಳು[permanent dead link] .ವಾಶಿಂಗ್ಟನ್ .edu/prem/mw/p.html
  16. ↑ ಮೊನಿಯರ್ -ವಿಲ್ಲಿಯಂಸ್ , ಪುಟ . 706, ಎಡ ವಿಭಾಗ .
  17. ↑ ೧೭.೦ ೧೭.೧ ಭಟ್ಟಾಚಾರ್ಯ , ಪುಟ . ೪೨೯.
  18. ↑ ಮ್ಯಾಕ್ಡೋನೆಲ್ , ಪುಟ .೧೮೫, ಮುಖ್ಯ ಸೇರ್ಪಡೆ prāṇāghāta
  19. ↑ ಮುಖ್ಯ ಆವೃತ್ತಿಯನ್ನು ವೀಕ್ಷಿಸಿ आयामः (āyāmaḥ) ಇನ್ : ಆಪ್ಟೆ , ಪುಟ . ೨೨೪. ಪ್ಯಾಸ್ಸೇಜಸ್ ಸೈಟಡ್ ಬೈ ಆಪ್ಟೆ ಈ ಉಪಯೋಗಕ್ಕಾಗಿ ಭಗವದ್ಗೀತಾ ೪.೨೯ ಮತ್ತು ಮನು ಸ್ಮ್ರಿತಿ ೨.೮೩.
  20. ↑ ಮಿಶ್ರ , ಪುಟ . ೨೧೬.
  21. ↑ ಮ್ಯಾಕ್ಡೋನೆಲ್ , ಪುಟ . ೨೪೪.
  22. ↑ ೨೨.೦ ೨೨.೧ ಮೋನಿಯರ್ -ವಿಲ್ಲಿಂಸ್ , ಪುಟ . 851.
  23. ↑ ಆಪ್ಟೆ , ಪುಟ . ೭೮೫.
  24. ↑ ತೈಮ್ನಿ, ಪುಟ . ೨೫೮.
  25. ↑ ಅಯ್ಯಂಗಾರ್, ಪುಟ . ೨೪೪ - ಅಯ್ಯಂಗಾರ್, ಬಿ . ಕೆ . ಸುಂದರ ರಾಜ (೧೯೯೫). ಯೋಗದ ಬೆಳಕು . ಐ ಎಸ್ ಬಿ ಎನ್ ೦-೧೯-೨೧೧೫೭೯-೦
  26. ↑ ಗಂಭೀರಾನಂದ , ಪುಟದಿಂದ ಪುಟಕ್ಕೆ . ೨೧೭-೨೧೮.
  27. ↑ Chidananda, Sri Swami, The Philosophy, Psychology, and Practice of Yoga, Divine Life Society, 1984
  28. ↑ Yogananda, Paramhansa, The Essence of Self-Realization, ISBN 0-916124-29-0
  29. ↑ ಫ್ಲಡ್ (೧೯೯೬), ಪುಟ . ೯೭.
  30. ↑ ತೈಮ್ನಿ ,ಪುಟದಿಂದ ಪುಟಕ್ಕೆ . ೨೫೮-೨೬೮.
  31. ↑ ೩೧.೦ ೩೧.೧ ೩೧.೨ ಜಿ . ಸಿ . ಪಾಂಡೆ , ಭಾರತೀಯ ಸಂಸ್ಕೃತಿಯ ತಳಹದಿ: ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕ ದೃಷ್ಟಿ ಮತ್ತು ಪ್ರಾಚೀನ ಭಾರತದಲ್ಲಿನ ಸಾಂಕೇತಿಕ ವಿಧಾನಗಳು . ಮೋತಿಲಾಲ್ ಬನಾರಸಿ ದಾಸ್ ರವರಿಂದ ಎರಡನೇ ಆವೃತ್ತಿಯ ಪ್ರಕಟಣೆ. ಪ್ರಕಟ ., ೧೯೯೦, ಪುಟ ೯೭.
  32. ↑ ೩೨.೦ ೩೨.೧ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮದ ಮೇಲಿನ ಬೆಳಕು (ಪ್ರಾಣಾಯಾಮದ ಜ್ಯೋತಿ ) , ಆರನೇ ಆವೃತ್ತಿ , ಕ್ರಾಸ್ ರೋಡ್ ಪಬ್ಲಿಷಿಂಗ್ ಕಂ .
  33. ↑ ಜೊಹಾನ್ನೆಸ್ ಬ್ರೊಂಕ್ಹೊರ್ಸ್ಟ್ , ದಿ ಟೂ ಟ್ರೆಡಿಶನ್ಸ್ ಆಫ್ ಮೆಡಿಟೇಶನ್ ಇನ್ ಏನ್ಶಿಯಂಟ್ ಇಂಡಿಯಾ . ಫ್ರಾನ್ಜ್ ಸ್ತೆಯಿನರ್ ವೆರ್ಲಾಗ್ ವಯಿಸ್ಬದೆನ್ ಗಮ್ಬ್ಹ್ , ಪುಟ ೧-೫.
  34. ↑ ಜೋಹನ್ನ್ಸ್ ಬ್ರೊಂಕ್ಹೊರ್ಸ್ಟ್ , ದಿ ಟೂ ಟ್ರೆಡಿಶನ್ಸ್ ಆಫ್ ಮೆಡಿಟೇಶನ್ ಇನ್ ಏನ್ಸಿಯಂಟ್ ಇಂಡಿಯಾ . ಫ್ರಾನ್ಜ್ ಸ್ತಯಿನರ್ ವೆರ್ಲಾಗ್ ವಯಿಸ್ಬದೆನ್ ಗಮ್ಬ್ಹ್ , ಪುಟ ೮೪.
  35. ↑ ಎಡ್ವರ್ಡ್ ಕಾಂಜ್ , ಬೌದ್ಧ ಮತೀಯರ ಧ್ಯಾನ . ಹರ್ಪೆರ್ ಅಂಡ್ ರೌ , ೧೯೫೬, ಪುಟ ೬೬. ಬುದ್ಧ ನ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮದ ಸಂಯೋಜನೆಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದಂತೆ  ; ಇವನ್ನೂ ನೋಡಿ ಬುದ್ಧದಾಸ , ಮೈಂಡ್ ಫುಲ್ ನೆಸ್ಸ್ ವಿಥ್ ಬ್ರೀಥಿಂಗ್ . ಪರಿಷ್ಕರಿಸಿದ ಆವೃತ್ತಿಯ ಪ್ರಕಟಣೆ ವಿಸ್ಡಂ ಪಬ್ಲಿಕೇಶನ್ಸ್ ರವರಿಂದ , ೧೯೯೭, ಪುಟ ೫೩.
  36. ↑ ಫ್ರೆಡೆರಿಕ್ ಸ್ಪೈಈಗಲ್ ಬರ್ಗ್ , ಲಿವಿಂಗ್ ರಿಲಿಜಿಯನ್ಸ್ ಆಫ್ ದಿ ವರ್ಲ್ಡ್ . ಪ್ರೆನ್ಟೈಸ್ -ಹಾಲ್ , ೧೯೫೬ , ಪುಟ ೧೬೪.
  37. ↑ ಎಡ್ವರ್ಡ್ ಕಾಂಜ್ , ಬುದ್ಧಿಸ್ಟ್ ಮೆಡಿಟೇಶನ್ . ಹಾರ್ಪೆರ್ ಅಂಡ್ ರೌ , ೧೯೫೬, ಪುಟ ೨೯.
  38. ↑ Brown RP, Gerbarg PL (2005). "Sudarshan Kriya Yogic breathing in the treatment of stress, anxiety, and depression. Part II--clinical applications and guidelines". J Altern Complement Med. 11 (4): 711–7. doi:10.1089/acm.2005.11.711. PMID 16131297. {{cite journal}}: Unknown parameter |month= ignored (help)
  39. ↑ Pal GK, Velkumary S, Madanmohan (2004). "Effect of short-term practice of breathing exercises on autonomic functions in normal human volunteers" (PDF). Indian J. Med. Res. 120 (2): 115–21. PMID 15347862. Archived from the original (PDF) on 2010-04-01. Retrieved 2010-06-09. {{cite journal}}: Unknown parameter |month= ignored (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  40. ↑ Cooper S, Oborne J, Newton S; et al. (2003). "Effect of two breathing exercises (Buteyko and pranayama) in asthma: a randomised controlled trial". Thorax. 58 (8): 674–9. doi:10.1136/thorax.58.8.674. PMC 1746772. PMID 12885982. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |author= (help); Unknown parameter |month= ignored (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  41. ↑ Vedanthan PK, Kesavalu LN, Murthy KC; et al. (1998). "Clinical study of yoga techniques in university students with asthma: a controlled study". Allergy Asthma Proc. 19 (1): 3–9. doi:10.2500/108854198778557971. PMID 9532318. {{cite journal}}: Explicit use of et al. in: |author= (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  42. ↑ Bhattacharya S, Pandey US, Verma NS (2002). "Improvement in oxidative status with yogic breathing in young healthy males". Indian J. Physiol. Pharmacol. 46 (3): 349–54. PMID 12613400. {{cite journal}}: Unknown parameter |month= ignored (help)CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  43. ↑ Jerath R, Edry JW, Barnes VA, Jerath V (2006). "Physiology of long pranayamic breathing: neural respiratory elements may provide a mechanism that explains how slow deep breathing shifts the autonomic nervous system". Med. Hypotheses. 67 (3): 566–71. doi:10.1016/j.mehy.2006.02.042. PMID 16624497.{{cite journal}}: CS1 maint: multiple names: authors list (link)
  44. ↑ ಆಸನ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮ ಮುದ್ರ ಬಂಧ , ೨೦೦೨.
  45. ↑ ವಿಶಾಖಪಟ್ಟಣ , ಭಾರತ , ಪತಾಂಜಲಿಯ ಯೋಗ ಸೂತ್ರಗಳು . ಮಾಸ್ಟರ್ ಇ .ಕೆ , ಕುಲಪತಿ ಬುಕ್ ಟ್ರಸ್ಟ್ , ಐ ಎಸ್ ಬಿ ಎನ್ ೮೧-೮೫೯೪೩-೦೫-೨
  46. ↑ "ಪ್ರಾಣಾಯಾಮದ ವಿಧಿಗಳು , ಕ್ಲುದಿಯಾ ಕುಮ್ಮಿನ್ಸ್". Archived from the original on 2008-05-16. Retrieved 2010-06-09.
  47. ↑ "ಉಸಿರಾಟದ ಪಾಠಗಳು , ಟೋನಿ ಬ್ರಿಗ್ಗ್ಸ್". Archived from the original on 2008-08-30. Retrieved 2010-06-09.

ಆಕರಗಳು

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]
  • [21] ^ ಭಟ್ಟಾಚಾರ್ಯ,ಎನ್.ಎನ್.,ಹಿಸ್ಟರಿ ಆಫ್ ದ ತಾಂತ್ರಿಕ ರಿಲಿಜನ್. ಸೆಕೆಂಡ್ ರಿವೈಸ್ಡ್ ಎಡಿಶನ್. (ಮನೋಹರ್ : ನ್ಯೂ ಡೆಲ್ಲಿ , ೧೯೯೯) ಪುಟ . ೧೭೪. ಐ ಎಸ್ ಬಿ ಎನ್ ೦-೪೭೧-೮೦೫೮೦-೭.
  • ಚಿದಾನಂದ , ಶ್ರೀ ಸ್ವಾಮಿ (೧೯೯೧). ಪಾಥ್ ಟು ಬ್ಲೆಸ್ಸ್ದ್ ನೆಸ್ಸ್ , ೨ ನೇ ಆವೃತ್ತಿ . ದಿ ಡಿವೈನ್ ಲೈಫ್ ಸೊಸೈಟಿ . ವರ್ಲ್ಡ್ ವೈಡ್ ವೆಬ್ (WWW) ಆವೃತ್ತಿ ಐ ಎಸ್ ಬಿ ಎನ್ ೯೭೮-೮೧೭೦೫೨೦೮೬-೩.
  • Feuerstein, Georg (1998). Tantra: The Path of Ecstacy. Boston: Shambhala Publications. ISBN 1-57062-304-X. {{cite book}}: Cite has empty unknown parameter: |coauthors= (help)
  • Flood, Gavin (1996). An Introduction to Hinduism. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 0-521-43878-0. {{cite book}}: Cite has empty unknown parameter: |coauthors= (help)
  • Gambhirananda, Swami (1997). Bhagavatgītā: With the commentary of Śaṅkarācārya. Calcutta: Advaita Ashrama Publication Department. ISBN ೮೧-೭೫೦೫-೦೪೧-೧. {{cite book}}: Check |isbn= value: invalid character (help)೪ ನೇ ಪುನರ್ಮುದ್ರಣದ ಆವೃತ್ತಿ
  • Harper, Katherine Anne (2002). The Roots of Tantra. Albany, New York: State University of New York Press. ISBN 0-7914-5306-5. {{cite book}}: Unknown parameter |coauthors= ignored (|author= suggested) (help)
  • ಅಯ್ಯಂಗಾರ್ , ಬಿ . ಕೆ . ಸುಂದರ ರಾಜ (೧೯೮೫). ದಿ ಲೈಟ್ ಆನ್ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮ : ದಿ ಯೋಗಿಕ್ ಆರ್ಟ್ ಆಫ್ ಬ್ರೀಥಿಂಗ್ . ಐ ಎಸ್ ಬಿ ಎನ್ ೦-೧೯-೨೧೧೫೭೯-೦
  • ಅಯ್ಯಂಗಾರ್ , ಬಿ . ಕೆ . ಸುಂದರ ರಾಜ (೧೯೯೫). ಲೈಟ್ ಆನ್ ಯೋಗ . ಐ ಎಸ್ ಬಿ ಎನ್ ೦-೧೯-೨೧೧೫೭೯-೦
  • Macdonell, Arthur Anthony (1996). A Practical Sanskrit Dictionary. New Delhi: Munshiram Manoharlal Publishers Pvt. Ltd. ISBN 81-215-0715-4. {{cite book}}: Cite has empty unknown parameter: |coauthors= (help) ಪುನರ್ಮುದ್ರಣದ ಆವೃತ್ತಿ .
  • Mishra, Ramamurti S. (1963). The Textbook of Yoga Psychology. Monroe, New York: Baba Bhagavandas Publication Trust. ISBN 1-890964-27-1. {{cite book}}: Cite has empty unknown parameter: |coauthors= (help) ಪುನರ್ಮುದ್ರಣದ ಆವೃತ್ತಿ , ೧೯೯೭.
  • ಸರಸ್ವತಿ , ಸ್ವಾಮಿ ನಿರಂಜನಾನಂದ (೧೯೯೪). ಪ್ರಾಣ ಪ್ರಾಣಾಯಾಮ ಪ್ರಾಣ ವಿದ್ಯಾ . ಐ ಎಸ್ ಬಿ ಎನ್ ೦-೧೯-೨೧೧೫೭೯-೦
  • ಷವ್ (ಷಾ ) , ಸ್ಕಾಟ್ . ದಿ ಲಿಟಲ್ ಬುಕ್ ಆಫ್ ಯೋಗ ಬ್ರೀಥಿಂಗ್  : ಪ್ರಾಣಾಯಾಮ ಮೇಡ್ ಈಜಿ . ಐ ಎಸ್ ಬಿ ಎನ್ ೧-೫೭೮೬೩-೩೦೧-X
  • Taimni, I. K. (1996). The Science of Yoga. Adyar, Madras: The Theosophical Publishing House. ISBN 81-7059-212-7. {{cite book}}: Cite has empty unknown parameter: |coauthors= (help) ಎಂಟು ಪುನರ್ಮುದ್ರಣದ ಆವೃತ್ತಿ.
"https://kn.wikipedia.org/w/index.php?title=ಪ್ರಾಣಾಯಾಮ&oldid=1160398" ಇಂದ ಪಡೆಯಲ್ಪಟ್ಟಿದೆ