ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ

ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ
ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ
	ಶಿವ ನೃತ್ಯದ ಅಧಿಪತಿಯಾಗಿ
ಮಾಹಿತಿ
ಧರ್ಮ	ಹಿಂದೂ ಧರ್ಮ
ಲೇಖಕ	ಭಾರತ
ಭಾಷೆ	ಸಂಸ್ಕೃತ

ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳು ಮತ್ತು ಸಂಸ್ಕೃತಿ : ನಾಟ್ಯ (ನಾಟಕ ಮತ್ತು ನೃತ್ಯ) ಐದನೇ ವೇದ ಗ್ರಂಥ ಆಗಿರಲಿ. ಮಹಾಕಾವ್ಯದ ಕಥೆಯೊಂದಿಗೆ ಸಂಯೋಜಿಸಲಾಗಿದೆ. ಸದ್ಗುಣ, ಸಂಪತ್ತು, ಸಂತೋಷ ಮತ್ತು ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಕ್ಕೆ ಒಲವು, ಇದು ಪ್ರತಿಯೊಂದು ಗ್ರಂಥದ ಮಹತ್ವವನ್ನು ಹೊಂದಿರಬೇಕು. ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ(Nāṭyaśāstra 1.14–15)^[೧]^[೨]

ನಾಟ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರ ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳ ಕುರಿತಾದ ಸಂಸ್ಕೃತ ಗ್ರಂಥವಾಗಿದೆ.^[೩]^[೪] ಈ ಕೃತಿಯನ್ನು ಭರತ ಮುನಿ ರಚಿಸಿದ್ದಾನೆ.ಇದು ಬಿಸಿಇ ಮತ್ತು 200 ಸಿಇ ನಡುವೆ ರಚನೆಯಾಗಿದ್ದು, ಅಂದಾಜು ಪ್ರಕಾರ 500 ಬಿಸಿಇ ಮತ್ತು 500 ಸಿಇ ನಡುವೆ ಬದಲಾಗಿದೆಯೆಂಬ ಅಭಿಪ್ರಾಯ.

ಈ ಪಠ್ಯವು 36 ಅಧ್ಯಾಯಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದು, ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳನ್ನು ವಿವರಿಸುವ ಒಟ್ಟು 6000 ಕಾವ್ಯಾತ್ಮಕ ಪದ್ಯಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಈ ಗ್ರಂಥವು ಒಳಗೊಂಡಿರುವ ವಿಷಯಗಳಲ್ಲಿ ನಾಟಕೀಯ ಸಂಯೋಜನೆ, ನಾಟಕದ ರಚನೆ ಮತ್ತು ಅದನ್ನು ಆಯೋಜಿಸಲು ವೇದಿಕೆಯ ನಿರ್ಮಾಣ, ನಟನೆಯ ಪ್ರಕಾರಗಳು, ದೇಹದ ಚಲನೆಗಳು, ಪ್ರಸಾಧನ ಮತ್ತು ವೇಷಭೂಷಣಗಳು, ಕಲಾ ನಿರ್ದೇಶಕರ ಪಾತ್ರ ಮತ್ತು ಗುರಿಗಳು, ಸಂಗೀತದ ಮಾಪಕಗಳು, ಸಂಗೀತ ವಾದ್ಯಗಳು ಮತ್ತು ಕಲಾ ಪ್ರದರ್ಶನದೊಂದಿಗೆ ಸಂಗೀತದ ಏಕೀಕರಣ ಮೊದಲಾದ ವಿಷಯಗಳು ಸೇರಿವೆ.^[೫]^[೬]

ನಾಟ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರ ಕಲೆಗಳ ಕುರಿತಾದ ಪ್ರಾಚೀನ ವಿಶ್ವಕೋಶ ಗ್ರಂಥವೆನ್ನಬಹುದು. ಇದು ಭಾರತದ ನೃತ್ಯ, ಸಂಗೀತ ಮತ್ತು ಸಾಹಿತ್ಯ ಸಂಪ್ರದಾಯಗಳ ಮೇಲೆ ಪ್ರಭಾವ ಬೀರಿದೆ.^[೭]^[೮]^[೯] ತನ್ನ ಸೌಂದರ್ಯದ "ರಸ" ಸಿದ್ಧಾಂತಕ್ಕೂ ಸಹ ಗಮನಾರ್ಹವಾಗಿದೆ. ಮನರಂಜನೆಯು ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳ ಅಪೇಕ್ಷಿತ ಪರಿಣಾಮವಾಗಿದೆ. ಆದರೆ ಅದು ಪ್ರಾಥಮಿಕ ಗುರಿಯಲ್ಲ ಎಂದು ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುತ್ತದೆ. ಪ್ರೇಕ್ಷಕರಲ್ಲಿರುವ ವ್ಯಕ್ತಿಯನ್ನು ಮತ್ತೊಂದು ಸಮಾನಾಂತರ ವಾಸ್ತವಕ್ಕೆ ಸಾಗಿಸುವುದು ಪ್ರಾಥಮಿಕ ಗುರಿಯಾಗಿದೆ. ಅಲ್ಲಿ ಅವರು ತಮ್ಮ ಸ್ವಂತ ಪ್ರಜ್ಞೆಯ ಸಾರವನ್ನು ಅನುಭವಿಸುತ್ತಾರೆ. ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕ ಮತ್ತು ನೈತಿಕ ಪ್ರಶ್ನೆಗಳನ್ನು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿಸುತ್ತಾರೆ.^[೧೦] ಈ ಪಠ್ಯವು 10ನೇ ಶತಮಾನದ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನವಾದ ಅಭಿನವಗುಪ್ತನ ಅಭಿನವಭಾರತಿ ದ್ವಿತೀಯ ಸಾಹಿತ್ಯಕ್ಕೆ ಮತ್ತಷ್ಟು ಸ್ಫೂರ್ತಿ ನೀಡಿತು. ಇದು ಅಭಿನವಗುಪ್ತ ಬರೆದ ಶ್ರೇಷ್ಠ ಸಂಸ್ಕೃತ ಭಾಷ್ಯದ ಉದಾಹರಣೆಯಾಗಿದೆ.^[೧೧]

ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಶಾಸ್ತ್ರ[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಪಠ್ಯದ ಶೀರ್ಷಿಕೆಯು "ನಾಟ್ಯ" ಮತ್ತು "ಶಾಸ್ತ್ರ" ಎಂಬ ಎರಡು ಪದಗಳಿಂದ ಕೂಡಿದೆ. ಸಂಸ್ಕೃತ ಪದ ನಾಟ್ ಮೂಲವು ನಟ (ನಟ) ಅಂದರೆ "ಕಾರ್ಯ, ಪ್ರತಿನಿಧಿಸುವ".^[೧೨] ಶಾಸ್ತ್ರ ಎಂಬ ಪದವು "ನಿಯಮ, ನಿಯಮಗಳು, ಕೈಪಿಡಿ, ಸಂಕಲನ, ಪುಸ್ತಕ ಅಥವಾ ಗ್ರಂಥ" ಎಂದರ್ಥ. ಇದನ್ನು ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಭಾರತೀಯ ಸಾಹಿತ್ಯದ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ, ಅಭ್ಯಾಸದ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಿತ ಕ್ಷೇತ್ರದಲ್ಲಿ ಜ್ಞಾನಕ್ಕಾಗಿ ಪ್ರತ್ಯಯವಾಗಿ ಬಳಸಲಾಗುತ್ತದೆ.

ದಿನಾಂಕ ಮತ್ತು ಲೇಖಕ[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ವೈದಿಕ ತ್ಯಾಗವನ್ನು (ಯಜ್ಞ) ಒಂದು ರೀತಿಯ ನಾಟಕವಾಗಿ ಪ್ರಸ್ತುತಪಡಿಸಲಾಗಿದೆ. ಅದರ ನಟರು, ಅದರ ಸಂಭಾಷಣೆಗಳು, ಸಂಗೀತಕ್ಕೆ ಹೊಂದಿಸಬೇಕಾದ ಭಾಗ, ಅದರ ಮಧ್ಯಂತರಗಳು ಮತ್ತು ಅದರ ಪರಾಕಾಷ್ಠೆಗಳು.

ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ರಚನೆಯ ದಿನಾಂಕ ತಿಳಿದಿಲ್ಲ. ಅಂದಾಜುಗಳು ಸಾ. ಶ. ಪೂ. 500ರಿಂದ ಸಾ. ಶ 500ರ ನಡುವೆ ಇರಬಹುದು.^[೧೪]^[೧೫] ಈ ಪಠ್ಯವು ಸಾ. ಶ. ಪೂ. 1ನೇ ಸಹಸ್ರಮಾನದಲ್ಲಿ ಪ್ರಾರಂಭವಾಗಿರಬಹುದು, ಕಾಲಾನಂತರದಲ್ಲಿ ವಿಸ್ತರಿಸಿತು, ಮತ್ತು ಇತರ ಭಾರತೀಯ ಸಾಹಿತ್ಯದಲ್ಲಿ ಈ ಪಠ್ಯವನ್ನು ಉಲ್ಲೇಖಿಸಿದ ಆಧಾರದ ಮೇಲೆ, ಪಠ್ಯದ ಮೊದಲ ಸಂಪೂರ್ಣ ಆವೃತ್ತಿಯು ಸಾ. ಶ 200ರಿಂದ ಸಾ. ಶ200ರ ನಡುವೆ ಪೂರ್ಣಗೊಂಡಿರಬಹುದು ಎಂದು ಹೆಚ್ಚಿನ ವಿದ್ವಾಂಸರು ಸೂಚಿಸುತ್ತಾರೆ.^[೧೬]^[೫] ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರವು ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕವಾಗಿ ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ 36,000 ಪದ್ಯಗಳ ವೈದಿಕ ಸಂಯೋಜನೆಯೊಂದಿಗೆ ಸಂಬಂಧ ಹೊಂದಿದೆ ಎನ್ನಲಾಗಿದೆ. ಆದಾಗ್ಯೂ ಅಂತಹ ಪಠ್ಯವು ಅಸ್ತಿತ್ವದಲ್ಲಿತ್ತು ಎಂಬುದಕ್ಕೆ ಯಾವುದೇ ದೃಢೀಕರಿಸುವ ಪುರಾವೆಗಳಿಲ್ಲ.^[೧೭]

ಈ ಪಠ್ಯವು ಹಲವಾರು ಹಸ್ತಪ್ರತಿ ಆವೃತ್ತಿಗಳಲ್ಲಿ ಆಧುನಿಕ ಯುಗದಲ್ಲಿ ಉಳಿದುಕೊಂಡಿದೆ. ಇದರಲ್ಲಿ ಅಧ್ಯಾಯಗಳ ಶೀರ್ಷಿಕೆ ಬದಲಾಗುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ಕೆಲವು ಸಂದರ್ಭಗಳಲ್ಲಿ ಕೆಲವು ಅಧ್ಯಾಯಗಳ ವಿಷಯವು ಭಿನ್ನವಾಗಿರುತ್ತದೆ.^[೧೫] ಕೆಲವು ಪುನರಾವರ್ತನೆಗಳು ಆಂತರಿಕ ವಿರೋಧಾಭಾಸಗಳು ಮತ್ತು ಶೈಲಿಯಲ್ಲಿನ ಹಠಾತ್ ಬದಲಾವಣೆಗಳೊಂದಿಗೆ ಪಠ್ಯದ ಗಮನಾರ್ಹ ಪ್ರಕ್ಷೇಪಗಳು ಮತ್ತು ಭ್ರಷ್ಟಾಚಾರವನ್ನು ತೋರಿಸುತ್ತವೆ.^[೧೮]^[೧೯] ಪಿ. ವಿ. ಕೇನ್ ನಂತಹ ವಿದ್ವಾಂಸರು ಕೆಲವು ಪಠ್ಯವನ್ನು 3 ರಿಂದ 8 ನೇ ಶತಮಾನದ ನಡುವೆ ಮೂಲಕ್ಕೆ ಬದಲಾಯಿಸಲಾಯಿತು ಮತ್ತು ಸೇರಿಸಲಾಯಿತು. ಹೀಗಾಗಿ ಕೆಲವು ರೂಪಾಂತರ ಆವೃತ್ತಿಗಳನ್ನು ರಚಿಸಲಾಯಿತು. ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ಕೆಲವು ಅಸ್ತಿತ್ವದಲ್ಲಿರುವ ಹಸ್ತಪ್ರತಿಗಳಲ್ಲಿ ಕಾವ್ಯಾತ್ಮಕ ಪದ್ಯಗಳು ಮತ್ತು ಗದ್ಯದ ಮಿಶ್ರಣವು ಇದಕ್ಕೆ ಕಾರಣವಾಗಿರಬಹುದು.^[೨೦]^[೨೧] ವಿಸ್ಕಾನ್ಸಿನ್ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯದಿಂದ ಪಠ್ಯದಲ್ಲಿ ಡಾಕ್ಟರೇಟ್ ಪಡೆದ ಪ್ರಮೋದ್ ಕಾಲೆ ಅವರ ಪ್ರಕಾರ, ನಾಟ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರ ಉಳಿದಿರುವ ಆವೃತ್ತಿಯು 8ನೇ ಶತಮಾನದ ವೇಳೆಗೆ ಅಸ್ತಿತ್ವದಲ್ಲಿತ್ತು.

ನಾಟ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರ ಲೇಖಕರು ತಿಳಿದಿಲ್ಲ ಹಿಂದೂ ಸಂಪ್ರದಾಯವು ಇದನ್ನು ಋಷಿ (ಮುನಿ) ಭರತನಿಂದ ಕಾರಣವಾಗಿದೆ. ಇದು ಹಲವಾರು ಲೇಖಕರ ಕೃತಿಯಾಗಿರಬಹುದು. ಆದರೆ ವಿದ್ವಾಂಸರು ಇದನ್ನು ಒಪ್ಪುವುದಿಲ್ಲ.^[೨೨]^[೨೩] ಕಪಿಲಾ ವಾತ್ಸ್ಯಾಯನ್ ಹಂಚಿಕೊಂಡ ದೃಷ್ಟಿಕೋನದ ಪ್ರಕಾರ, ಪಠ್ಯವು ಅಸ್ತಿತ್ವದಲ್ಲಿರುವ ಆವೃತ್ತಿಯಲ್ಲಿ ಒಂದೇ ಕಂಪೈಲರ್‌ನ ಗುಣಲಕ್ಷಣಗಳನ್ನು ಶೈಲಿಯಲ್ಲಿ ತೋರಿಸುತ್ತದೆ ಎಂದು ಭಾರತ್ ಗುಪ್ತ ಹೇಳುತ್ತಾರೆ.^[೨೪]^[೨೫] ಅಗ್ನಿ ಪುರಾಣ, ಒಂದು ಸಾಮಾನ್ಯ ವಿಶ್ವಕೋಶವಾಗಿದ್ದು, ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ಸ್ವರೂಪವನ್ನು ಅನುಸರಿಸುವ ನಾಟಕೀಯ ಕಲೆಗಳು ಮತ್ತು ಕವಿತೆಗಳ ಅಧ್ಯಾಯಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿದೆ. ಆದರೆ ಹೆಚ್ಚಿನ ಶೈಲಿಗಳು ಮತ್ತು ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳ ಪ್ರಕಾರಗಳನ್ನು ಪಟ್ಟಿ ಮಾಡುತ್ತದೆ. ಇದು ಅಗ್ನಿ ಪುರಾಣ ರಚಿಸಿದ ಹೊತ್ತಿಗೆ ಕಲೆಗಳ ಅಧ್ಯಯನದಲ್ಲಿ ವಿಸ್ತರಣೆಯನ್ನು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿಸಬಹುದು ಎಂದು ಹೇಳುತ್ತದೆ.^[೨೬]

ಐತಿಹಾಸಿಕ ಮೂಲಗಳು[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳ ಬಗ್ಗೆ ಬಂದಿರುವ ಅತ್ಯಂತ ಹಳೆಯ ಪ್ರಾಚೀನ ಭಾರತೀಯ ಕೃತಿಯಾಗಿದೆ.^[೨೭] ಪಠ್ಯದ ಬೇರುಗಳು ಕನಿಷ್ಠ ಕ್ರಿ. ಪೂ. 1ನೇ ಸಹಸ್ರಮಾನದ ಮಧ್ಯದ ದಿನಾಂಕದ ನಟಸೂತ್ರಗಳವರೆಗೆ ವಿಸ್ತರಿಸಿವೆ.

ಸಂಸ್ಕೃತ ವ್ಯಾಕರಣದ ಮೇಲೆ ಕ್ಲಾಸಿಕ್ ಅನ್ನು ಬರೆದ ಪಾಣಿನಿ ಋಷಿ ಪಠ್ಯದಲ್ಲಿ ನಟಸೂತ್ರಗಳನ್ನು ಉಲ್ಲೇಖಿಸಲಾಗಿದೆ. ಆತ ಸುಮಾರು 500 ಬಿಸಿಇ ಕಾಲದಲ್ಲಿದ್ದ. ಈ ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳಿಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ಸೂತ್ರ ಪಠ್ಯವನ್ನು ಇತರ ವೈದಿಕ ಪಠ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ಉಲ್ಲೇಖಿಸಲಾಗಿದೆ. ಇಬ್ಬರು ವಿದ್ವಾಂಸರು ಶಿಲಾಲಿನ್ (Śilālin) ಮತ್ತು ಕೃಶಶ್ವ (Kṛśaśva). ಇವರು ಪ್ರಾಚೀನ ನಾಟಕ, ಗಾಯನ, ನೃತ್ಯ ಮತ್ತು ಸಂಸ್ಕೃತ ಸಂಯೋಜನೆಗಳ ಅಧ್ಯಯನದಲ್ಲಿ ಪ್ರವರ್ತಕರಾಗಿದ್ದಾರೆ. ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರವು ನಾಟಕ ಪ್ರದರ್ಶಕರನ್ನು ಉಲ್ಲೇಖಿಸುತ್ತದೆ. ಬಹುಶಃ ಪಠ್ಯವನ್ನು ಬರೆಯುವ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಅವರು ತುಂಬಾ ತಿಳಿದಿದ್ದರು. ಈ ಹೆಸರು ನಟಸೂತ್ರಗಳಿಗೆ ಸಲ್ಲುವ ವೈದಿಕ ಋಷಿ ಶಿಲಾಲಿನ್ ಪರಂಪರೆಯಿಂದ ಬಂದಿದೆ. ರಿಚ್ಮಂಡ್ ಮತ್ತು ಇತರರ ಪ್ರಕಾರ, ಸುಮಾರು 600 ಬಿಸಿಇನಲ್ಲಿ ನಾಟ್ಯಸೂತ್ರಗಳನ್ನು ರಚಿಸಲಾಗಿದೆ ಎಂದು ಅಂದಾಜಿಸಲಾಗಿದೆ.

ಭಾರತೀಯ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯ ಸಂಗೀತದಲ್ಲಿ ಪರಿಣತಿ ಹೊಂದಿರುವ ಸಂಗೀತದ ಪ್ರಾಧ್ಯಾಪಕರಾದ ಲೆವಿಸ್ ರೋವೆಲ್ ಅವರ ಪ್ರಕಾರ, ಆರಂಭಿಕ ಭಾರತೀಯ ಕಲಾತ್ಮಕ ಚಿಂತನೆಯು ಮೂರು ಕಲೆಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿತ್ತು, ಪಠ್ಯಕ್ರಮದ ವಾಚನ (ವಾದ್ಯಾ ಮೆಲೋಸ್ (ಗೀತಾ) ಮತ್ತು ನೃತ್ಯ (ನೃತ್ಯ) ಜೊತೆಗೆ ಎರಡು ಸಂಗೀತ ಪ್ರಕಾರಗಳಾದ ಗಾಂಧರ್ವ (ಔಪಚಾರಿಕ, ಸಂಯೋಜಿತ, ವಿಧ್ಯುಕ್ತ ಸಂಗೀತ) ಮತ್ತು ಗಣ (ಅನೌಪಚಾರಿಕ, ಸುಧಾರಿತ, ಮನರಂಜನಾ ಸಂಗೀತ).^[೨೮]^[೨೯] ಗಾಂಧರ್ವ ಉಪಪ್ರಕಾರವು ಆಕಾಶ, ದೈವಿಕ, ಗಾನವನ್ನು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ. ಆದರೆ ಗಣವು ಮುಕ್ತ ರೂಪದ ಕಲೆಯಾಗಿತ್ತು ಮತ್ತು ಗಾಯನವನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿತ್ತು. ಸಂಸ್ಕೃತ ಸಂಗೀತದ ಸಂಪ್ರದಾಯವು ಸಾ. ಶ. ಪೂ. 1ನೇ ಸಹಸ್ರಮಾನದ ಕೊನೆಯಲ್ಲಿ ಭಾರತೀಯ ಉಪಖಂಡದಲ್ಲಿ ವ್ಯಾಪಕವಾಗಿ ಹರಡಿತು. ಪ್ರಾಚೀನ ತಮಿಳು ಶಾಸ್ತ್ರೀಯ ಸಂಗೀತಗಳು "ಕ್ರಿಸ್ತಪೂರ್ವದ ಮುಂಚೆಯೇ ದಕ್ಷಿಣ ಭಾರತದಲ್ಲಿ ಸಂಗೀತದ ಸಂಪ್ರದಾಯವನ್ನು ಬೆಳೆಸಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು ಎಂಬುದನ್ನು ಆಳವಾಗಿ ಸ್ಪಷ್ಟಪಡಿಸುತ್ತವೆ".^[೩೦]

ಬ್ರಾಹ್ಮಣರು ಮತ್ತು ಕಲ್ಪಸೂತ್ರಗಳು ಮತ್ತು ಶ್ರೌತಸೂತ್ರಗಳಲ್ಲಿ ಉಲ್ಲೇಖಿಸಲಾದ ಶಿಲಾಲಿನ್ ಮತ್ತು ಕೃಷ್ಣಶ್ವರ ಕಲಾ ಶಾಲೆಗಳು ವೈದಿಕ ಆಚರಣೆಗಳ ಪ್ರದರ್ಶನದೊಂದಿಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿರಬಹುದು. ಇದು ನೈತಿಕ ಮೌಲ್ಯಗಳೊಂದಿಗೆ ಕಥಾಹಂದರವನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿರುತ್ತದೆ.^[೩೧] ಪಾಣಿನಿ ಸೂತ್ರಗಳ ಪದ್ಯ 1.4.29 ನಂತಹ ವೇದಾಂಗ ಪಠ್ಯಗಳು ಸಹ ಇವುಗಳನ್ನು ಉಲ್ಲೇಖಿಸುತ್ತವೆ. ಹೀಗೆ ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ಬೇರುಗಳು ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕ ವಿಷಯಗಳ ನಾಟಕೀಯ ನಿರೂಪಣೆಯಲ್ಲಿ ಧಾರ್ಮಿಕ ಪಠಣ, ಸಂಭಾಷಣೆ ಮತ್ತು ಹಾಡನ್ನು ಸಂಯೋಜಿಸುವ ಹೆಚ್ಚು ಪ್ರಾಚೀನ ವೈದಿಕ ಸಂಪ್ರದಾಯಗಳಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬರುತ್ತವೆ.^[೩೨] ಉದಾಹರಣೆಗೆ ಶತಪಥ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ (ಬಿಸಿಇ) 13.2 ನೇ ಅಧ್ಯಾಯದಲ್ಲಿರುವ ಸಂಸ್ಕೃತ ಪದ್ಯಗಳನ್ನು ಇಬ್ಬರು ನಟರ ನಡುವಿನ ಒಗಟಿನ ನಾಟಕದ ರೂಪದಲ್ಲಿ ಬರೆಯಲಾಗಿದೆ.

ರಚನೆ[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಸುಮಾರು 6000 ಕಾವ್ಯಾತ್ಮಕ ಪದ್ಯಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿರುವ ಪಠ್ಯದ ಅಧ್ಯಯನ ಮಾಡಿದ ಆವೃತ್ತಿಯನ್ನು 36 ಅಧ್ಯಾಯಗಳಾಗಿ ರಚಿಸಲಾಗಿದೆ.^[೧೫] ಈ ಪಠ್ಯವು ಮೂಲತಃ 12,000 ಪದ್ಯಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿತ್ತು ಎಂದು ಚರಿತ್ರೆ ಹೇಳುತ್ತದೆ.^[೩೩] ಹಸ್ತಪ್ರತಿಗಳ ಕೆಲವು ವಿಭಿನ್ನ ಆವೃತ್ತಿಗಳು ಅಸ್ತಿತ್ವದಲ್ಲಿವೆ. ಇವು 37 ಅಥವಾ 38 ಅಧ್ಯಾಯಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿವೆ.^[೩೪]^[೩೫] ಅದರ ಪದ್ಯಗಳ ಪ್ರಧಾನ ಸಂಖ್ಯೆಯು ನಿಖರವಾದ ಅನುಸ್ತುಭ್ ಮೀಟರ್ (4x8, ಅಥವಾ ಪ್ರತಿ ಶ್ಲೋಕದಲ್ಲಿ ನಿಖರವಾಗಿ 32 ಉಚ್ಚಾರಾಂಶಗಳು) ಕೆಲವು ಪದ್ಯಗಳು ಆರ್ಯ ಮೀಟರ್ (ಮೊರೇ-ಆಧಾರಿತ ಸಂಸ್ಕೃತ ಮೀಟರ್) ನಲ್ಲಿವೆ ಮತ್ತು ಪಠ್ಯವು ಗದ್ಯದಲ್ಲಿ ವಿಶೇಷವಾಗಿ 6,7 ಮತ್ತು 28 ಅಧ್ಯಾಯಗಳಲ್ಲಿ ಕೆಲವು ಪಠ್ಯವನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ.^[೩೬]

ಪಠ್ಯದ ರಚನೆಯು ನಾಟಕೀಯ ಕಲೆಗಳ ಅಂಶಗಳನ್ನು ಸಾಮರಸ್ಯದಿಂದ ಪ್ರತ್ಯೇಕ ಅಧ್ಯಾಯಗಳಾಗಿ ಸಂಕಲಿಸುತ್ತದೆ.^[೩೭] ಈ ಪಠ್ಯವು ಪೌರಾಣಿಕ ಉಗಮ ಮತ್ತು ನಾಟಕದ ಇತಿಹಾಸದೊಂದಿಗೆ ಪ್ರಾರಂಭವಾಗುತ್ತದೆ. ಕಲೆಯ ವಿವಿಧ ಅಂಶಗಳಲ್ಲಿ ವಿವಿಧ ಹಿಂದೂ ದೇವತೆಗಳ ಪಾತ್ರವನ್ನು ಉಲ್ಲೇಖಿಸುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳಿಗೆ ವೇದಿಕೆಯ ಶಿಫಾರಸ್ಸು ಮಾಡಿದ ಪೂಜೆ ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ.^[೧೫]^[೫]^[೩೮] ಈ ಪಠ್ಯವು ನಂತರ ತಾಂಡವ ನೃತ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತವನ್ನು ವಿವರಿಸುತ್ತದೆ. ರಸ ಸಿದ್ಧಾಂತ, ಭಾವ, ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿ, ಸನ್ನೆಗಳು, ನಟನಾ ತಂತ್ರಗಳು, ಮೂಲ ಹಂತಗಳು, ನಿಂತಿರುವ ಭಂಗಿಗಳು.[3][40]^[೩೯]

6 ಮತ್ತು 7ನೇ ಅಧ್ಯಾಯಗಳು ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳಲ್ಲಿ ಸೌಂದರ್ಯಶಾಸ್ತ್ರದ ಕುರಿತಾದ "ರಸ" ಸಿದ್ಧಾಂತವನ್ನು ಪ್ರಸ್ತುತಪಡಿಸಿದರೆ, 8ರಿಂದ 13ನೇ ಅಧ್ಯಾಯಗಳು ನಟನಾ ಕಲೆಗೆ ಮೀಸಲಾಗಿವೆ.^[೪೦]^[೪೧] ಪರಿಕರಗಳು, ಶಸ್ತ್ರಾಸ್ತ್ರಗಳು, ನಟರು ಮತ್ತು ನಟಿಯರ ಸಾಪೇಕ್ಷ ಚಲನೆ, ದೃಶ್ಯ ರಚನೆ, ವೇದಿಕೆ ವಲಯಗಳು, ಸಂಪ್ರದಾಯಗಳು ಮತ್ತು ಪದ್ಧತಿಗಳಂತಹ ವೇದಿಕೆ ವಾದ್ಯಗಳನ್ನು ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ 10 ರಿಂದ 13 ನೇ ಅಧ್ಯಾಯಗಳಲ್ಲಿ ಸೇರಿಸಲಾಗಿದೆ.^[೧೫]^[೫]^[೪೨]

14ರಿಂದ 20ರವರೆಗಿನ ಅಧ್ಯಾಯಗಳು ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಯ ಹಿಂದಿನ ಕಥಾವಸ್ತು ಮತ್ತು ಪಠ್ಯಕ್ಕೆ ಮೀಸಲಾಗಿವೆ.^[೪೦] ಈ ವಿಭಾಗಗಳು ಸಂಸ್ಕೃತ ಗದ್ಯ ಸಿದ್ಧಾಂತ, ಸಂಗೀತದ ಛಂದಸ್ಸುಗಳು ಮತ್ತು ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಯ ಭಾಷೆಯನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿವೆ.^[೩೭] ಅಧ್ಯಾಯ 17 ಕವಿತೆಯ ಗುಣಲಕ್ಷಣಗಳನ್ನು ಮತ್ತು ಮಾತಿನ ವ್ಯಕ್ತಿಗಳನ್ನು ಪ್ರಸ್ತುತಪಡಿಸುತ್ತದೆ. ಆದರೆ ಅಧ್ಯಾಯ 18 ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳಲ್ಲಿ ಭಾಷಣ ಮತ್ತು ವಿತರಣಾ ಕಲೆಯನ್ನು ಪ್ರಸ್ತುತಪಡಿಸುತ್ತದೆ.^[೧೫]^[೪೩] ಈ ಪಠ್ಯವು ಹತ್ತು ರೀತಿಯ ನಾಟಕಗಳನ್ನು ಪಟ್ಟಿ ಮಾಡುತ್ತದೆ. ಅದರ ಕಥಾವಸ್ತು, ವೇಷಭೂಷಣಗಳು ಮತ್ತು ಅಲಂಕರಣದ ಸಿದ್ಧಾಂತವನ್ನು ಪ್ರಸ್ತುತಪಡಿಸುತ್ತದೆ.^[೪೪]^[೪೧] ಈ ಪಠ್ಯವು ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳಲ್ಲಿನ ಮಹಿಳೆಯರಿಗೆ ಪ್ರತ್ಯೇಕವಾಗಿ ಹಲವಾರು ಅಧ್ಯಾಯಗಳನ್ನು ಅರ್ಪಿಸುತ್ತದೆ. ಜೊತೆಗೆ ಮಹಿಳಾ ರಂಗಭೂಮಿಯ ಬಗ್ಗೆ 24ನೇ ಅಧ್ಯಾಯವನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿದೆ.^[೪೫] ನಟರ ತರಬೇತಿಯನ್ನು ಪಠ್ಯದ 26 ಮತ್ತು 35ನೇ ಅಧ್ಯಾಯಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಸ್ತುತಪಡಿಸಲಾಗಿದೆ.^[೪೧]

ಸಂಗೀತದ ಸಿದ್ಧಾಂತ, ಹಾಡುವ ತಂತ್ರಗಳು ಮತ್ತು ಸಂಗೀತ ವಾದ್ಯಗಳನ್ನು 28ರಿಂದ 34ನೇ ಅಧ್ಯಾಯಗಳಲ್ಲಿ ಚರ್ಚಿಸಲಾಗಿದೆ.^[೪೦]^[೩೭] ಅದರ ಅಂತಿಮ ಅಧ್ಯಾಯಗಳಲ್ಲಿನ ಪಠ್ಯವು ವಿವಿಧ ರೀತಿಯ ನಾಟಕೀಯ ಪಾತ್ರಗಳು, ಅವುಗಳ ಪಾತ್ರಗಳು ಮತ್ತು ತಂಡದ ಕೆಲಸದ ಅಗತ್ಯತೆ, ಆದರ್ಶ ತಂಡವನ್ನು ರೂಪಿಸುವುದು, ಸಂಸ್ಕೃತಿಯ ಮೇಲೆ ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳ ಪ್ರಾಮುಖ್ಯತೆಯ ಬಗ್ಗೆ ಅದರ ಟೀಕೆಗಳೊಂದಿಗೆ ಪಠ್ಯವನ್ನು ಮುಕ್ತಾಯಗೊಳಿಸುತ್ತದೆ.^[೧೫][40]^[೩೭]

ವಿಷಯಗಳು[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ವಿವಿಧ ಶಾಸ್ತ್ರೀಯ ನೃತ್ಯ ಪ್ರಕಾರಗಳು

ನಾಟಕಶಾಸ್ತ್ರದ ವಿಷಯಗಳು, "ಭಾಗಶಃ ನಾಟಕೀಯ ಕೈಪಿಡಿ, ಭಾಗಶಃ ಸೌಂದರ್ಯಶಾಸ್ತ್ರದ ತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರ, ಭಾಗಶಃ ಪೌರಾಣಿಕ ಇತಿಹಾಸ, ಭಾಗಶಃ ದೇವತಾಶಾಸ್ತ್ರ" ಎಂದು ಸುಸಾನ್ ಶ್ವಾರ್ಟ್ಜ್ ಹೇಳುತ್ತಾರೆ.^[೪೬] ಇದು ವಿವಿಧ ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳ ಸಿದ್ಧಾಂತ ಮತ್ತು ಅಭ್ಯಾಸದ ವಿಭಾಗಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ಭಾರತದಿಂದ ನಾಟಕಶಾಸ್ತ್ರದ ಮೇಲೆ ಉಳಿದಿರುವ ಅತ್ಯಂತ ಹಳೆಯ ವಿಶ್ವಕೋಶ ಗ್ರಂಥವಾಗಿದೆ.^[೪೭]^[೪೮] ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳ ಗುರಿಗಳನ್ನು ಕೇಳುವುದು ಮತ್ತು ಅರ್ಥಮಾಡಿಕೊಳ್ಳುವುದು, ನಾಟಕಕಾರ, ಕಲಾವಿದರು ಮತ್ತು ಪ್ರೇಕ್ಷಕರ ಸ್ವಭಾವ, ಪ್ರದರ್ಶನದ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಅವರ ನಿಕಟ ಸಂಬಂಧವನ್ನು ಈ ಪಠ್ಯವು ವಿಸ್ತರಿಸುತ್ತದೆ. ಈ ಪಠ್ಯದಲ್ಲಿ ಕಲ್ಪಿಸಲಾಗಿರುವಂತೆ ಪಾಶ್ಚಾತ್ಯ ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳಲ್ಲಿ ನಾಟಕ, ನೃತ್ಯ, ರಂಗಭೂಮಿ, ಕವಿತೆ ಮತ್ತು ಸಂಗೀತವನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿರುವ ನಾಟ್ಯ ವಿಷಯಗಳು ಸೇರಿವೆ. ಈ ಪಠ್ಯವು ಅದರ ಸೌಂದರ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ, ಸಿದ್ಧಾಂತ ಮತ್ತು ಕಲೆಗಳ ವಿವರಣೆಯನ್ನು ಹಿಂದೂ ದೇವತೆಗಳುದೇವತೆಗಳು ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ಪುರಾಣಗಳೊಂದಿಗೆ ಸಂಯೋಜಿಸುತ್ತದೆ.^[೪೯] ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳು, ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ, ವೈದಿಕ ಆಚರಣೆಯ ಒಂದು ರೂಪವಾಗಿದೆ (ಯಜ್ಞ).^[೫೦]

ಪಠ್ಯದ ಸಾಮಾನ್ಯ ವಿಧಾನವನ್ನು ಮನರಂಜನೆಯ ಪರಿಣಾಮವೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಆದರೆ ಅದು ಕಲೆಗಳ ಪ್ರಾಥಮಿಕ ಗುರಿಯಲ್ಲ. ಅಂತಿಮ ವಾಸ್ತವ ಮತ್ತು ಅತೀಂದ್ರಿಯ ಮೌಲ್ಯಗಳ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಗೆ ಪ್ರೇಕ್ಷಕರನ್ನು ಮೇಲಕ್ಕೆತ್ತಿ ಸಾಗಿಸುವುದು ಪ್ರಾಥಮಿಕ ಗುರಿಯಾಗಿದೆ.^[೫೧]^[೫೨] ಈ ಪಠ್ಯವು, ನಾಟಕಕಾರ ಮತ್ತು ಪ್ರೇಕ್ಷಕರನ್ನು ತಮ್ಮ ಅಭಿನಯದ ಮೂಲಕ ರಸಕ್ಕೆ (ಮೂಲತತ್ವ, ರಸ) ಸಂಪರ್ಕಿಸುವ ಮೂಲಕ ಕಲಾವಿದರಿಗೆ "ಅಗಾಧವಾದ ನಾವೀನ್ಯತೆ" ಯನ್ನು ಅನುಮತಿಸುತ್ತದೆ ಎಂದು ಶ್ವಾರ್ಟ್ಜ್ ಹೇಳುತ್ತಾರೆ.^[೫೩]

ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ "ರಸ ಸಿದ್ಧಾಂತ" ವು, ಆನಂದವು ಮನುಷ್ಯನಲ್ಲಿ ಅಂತರ್ಗತ ಮತ್ತು ಸಹಜವಾದದ್ದು, ಅದು ತನ್ನಲ್ಲಿಯೇ ಅಸ್ತಿತ್ವದಲ್ಲಿದೆ, ಅದು ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕ ಮತ್ತು ವೈಯಕ್ತಿಕವಾಗಿ ವ್ಯಕ್ತಿನಿಷ್ಠ ವಿಧಾನಗಳ ಮೂಲಕ ಭೌತಿಕವಾಗಿ ಪ್ರಕಟವಾಗುತ್ತದೆ ಎಂದು ಡೇನಿಯಲ್ ಮೆಯೆರ್-ಡಿಂಕ್‌ಗ್ರೆಫ್ ಹೇಳುತ್ತಾರೆ.^[೫೪]^[೫೫] ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳು ಈ ರಸ. ಅನುಭವಿಸಲು ಅಥವಾ ಅದನ್ನು ಮರು-ಅನುಭವಿಸಲು ಮನುಷ್ಯನನ್ನು ಸಬಲೀಕರಣಗೊಳಿಸುವ ಗುರಿಯನ್ನು ಹೊಂದಿವೆ. ನಟರು ಪ್ರೇಕ್ಷಕರನ್ನು ಅವರೊಳಗಿನ ಈ ಸೌಂದರ್ಯದ ಅನುಭವಕ್ಕೆ ಪ್ರಯಾಣಿಸುವ ಗುರಿಯನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದಾರೆ. ರಸವನ್ನು ರಚಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ, ನಾಟ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರ, ಸೃಜನಶೀಲ ಸಂಶ್ಲೇಷಣೆ ಮತ್ತು ವಿಭವದ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿ ಮೂಲಕ (ನಿರ್ಣಾಯಕರು) ಅನುಭವ (ಪರಿಣಾಮಗಳು) ಮತ್ತು ವ್ಯಾಭಿಚಾರಿಭಾವ (ಕ್ಷಣಿಕ ಸ್ಥಿತಿಗಳು)^[೫೬] ಪ್ರೇಕ್ಷಕರಲ್ಲಿ ವ್ಯಕ್ತಿಯನ್ನು ಭಾವನಾತ್ಮಕವಾಗಿ ತೊಡಗಿಸಿಕೊಳ್ಳುವ ಪ್ರಕ್ರಿಯೆಯಲ್ಲಿ, ಪಠ್ಯವು ಎಂಟು ಭಾವನೆಗಳ ಬಳಕೆಯನ್ನು ರೂಪಿಸುತ್ತದೆ-ಶೃಂಗಾರ, ಹಾಸ್ಯ, ಕರುಣ, ಭಯಾನಕ, ವೀರ, ಜಿಗುಪ್ಸ, ರೌದ್ರ ಮತ್ತು ಅದ್ಭುತ.^[೫೭]^[೫೮]

ನಾಟ್ಯದ ಪರಿಕಲ್ಪನೆ[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ 6.10 ನೇ ಶ್ಲೋಕದಲ್ಲಿ ನಾಟಕವನ್ನು ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಿಸುತ್ತದೆ. ಇದು ನಟನ ಸಂವಹನ ಕಲೆಯ ಮಾಧ್ಯಮದ ಮೂಲಕ ಪ್ರೇಕ್ಷಕರಲ್ಲಿ ಸೌಂದರ್ಯವನ್ನು ಉಂಟುಮಾಡುತ್ತದೆ. ಇದು ವ್ಯಕ್ತಿಯನ್ನು ಅತಿ ಇಂದ್ರಿಯ ಆಂತರಿಕ ಸ್ಥಿತಿಗೆ ಸಂಪರ್ಕಿಸಲು ಮತ್ತು ಸಾಗಿಸಲು ಸಹಾಯ ಮಾಡುತ್ತದೆ.^[೫೯] ನಾಟ್ಯವು ಅಭಿನಯದ ಮೂಲಕ ಸಂಪರ್ಕಿಸುತ್ತದೆ. ಅದು ದೇಹ-ಮಾತು-ಮನಸ್ಸು ಮತ್ತು ದೃಶ್ಯವನ್ನು ಅನ್ವಯಿಸುತ್ತದೆ. ಇದನ್ನು ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುತ್ತದೆ. ನಟರು ನಾಲ್ಕು ಶೈಲಿಗಳಲ್ಲಿ ಮತ್ತು ನಾಲ್ಕು ಪ್ರಾದೇಶಿಕ ವ್ಯತ್ಯಾಸಗಳಲ್ಲಿ ಎರಡು ಅಭ್ಯಾಸಗಳನ್ನು ಬಳಸುತ್ತಾರೆ. ಜೊತೆಗೆ ಸಿದ್ಧಿ ಸಾಧಿಸಲು ಎಚ್ಚರಿಕೆಯಿಂದ ವಿನ್ಯಾಸಗೊಳಿಸಲಾದ ನಾಟ್ಯಶಾಲೆಯಲ್ಲಿ ಹಾಡು ಮತ್ತು ಸಂಗೀತವನ್ನು ಬಳಸುತ್ತಾರೆ.

ಈ ಪದ್ಯವು ನಾಟಕ ಮತ್ತು ನಾಟಕೀಯ ನಿರ್ಮಾಣದ ಹನ್ನೊಂದು ಅಗತ್ಯ ಅಂಶಗಳನ್ನು ವಿವರಿಸುತ್ತದೆಃ

ವೇದಿಕೆ[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಈ ಪಠ್ಯವು ವಿವಿಧ ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳ ಜೊತೆಗೆ ವೇದಿಕೆಯ ವಿನ್ಯಾಸವನ್ನು ಚರ್ಚಿಸುತ್ತದೆ.^[೧೫]^[೬೦] ಈ ಪಠ್ಯವು ಆಟದ ಮೈದಾನದ ಮೂರು ವಾಸ್ತುಶಿಲ್ಪ ಶೈಲಿಗಳನ್ನು ವಿವರಿಸುತ್ತದೆಃ

ವಿಕ್ರಿಸ್ತ (ಒಬ್ಲಾಂಗ್)
ಕ್ಯಾಟುರಾಸ್ರಾ (ಸ್ಕ್ವೇರ್)
ತ್ರಿಯಾಸ್ರಾ (ತ್ರಿಕೋನ) ^[೬೧]

ನಾಟಕ[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಸಂಗೀತ ಮತ್ತು ಸಂಗೀತ ವಾದ್ಯಗಳು[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಎಮ್ಮೀ ತೆ ನಿಜೇನ್ಹುಯಿಸ್ ಹೇಳುವಂತೆ, ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ "ಭಾರತೀಯ ಸಂಗೀತದ ಸಿದ್ಧಾಂತ ಮತ್ತು ವಾದ್ಯಗಳನ್ನು" ವ್ಯವಸ್ಥಿತವಾಗಿ ಪರಿಗಣಿಸುವ ಅತ್ಯಂತ ಹಳೆಯ ಪಠ್ಯವಾಗಿದೆ.^[೬೨] ವೈದಿಕ ಕಾಲದಿಂದಲೂ ಸಂಗೀತವು ಹಿಂದೂ ಸಂಪ್ರದಾಯದಲ್ಲಿ ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳ ಅವಿಭಾಜ್ಯ ಅಂಗವಾಗಿದೆ, ಮತ್ತು ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ಕಂಡುಬರುವ ಸಂಗೀತದ ಸಿದ್ಧಾಂತಗಳು ಮಾರ್ಕಂಡೇಯ ಪುರಾಣ ಅನೇಕ ಪುರಾಣಗಳಲ್ಲಿಯೂ ಕಂಡುಬರುತ್ತವೆ.^[೬೩]^[೬]

"ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ" (ಸ್ಟ್ರಿಂಗ್, ಕೊಳಲು, ಡ್ರಮ್ಸ್ ಮತ್ತು ಸಿಂಬಲ್ಸ್) ನಲ್ಲಿ ಉಲ್ಲೇಖಿಸಲಾದ ಸಂಗೀತ ವಾದ್ಯ ಪ್ರಕಾರಗಳು.

ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರಕ್ಕೆ ಮೊದಲು, ಪ್ರಾಚೀನ ಭಾರತೀಯ ಸಂಪ್ರದಾಯವು ಸಂಗೀತ ವಾದ್ಯಗಳನ್ನು ಅವುಗಳ ಅಕೌಸ್ಟಿಕ್ ತತ್ವದ ಆಧಾರದ ಮೇಲೆ ನಾಲ್ಕು ಗುಂಪುಗಳಾಗಿ ವರ್ಗೀಕರಿಸಿದೆ (ಅವು ಹೇಗೆ ಕಾರ್ಯನಿರ್ವಹಿಸುತ್ತವೆ, ವಸ್ತುಗಳಿಗಿಂತ ಹೆಚ್ಚಾಗಿ).^[೬೪] ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ಈ ನಾಲ್ಕು ವರ್ಗಗಳನ್ನು ಕೊಟ್ಟಿರುವಂತೆ ಸ್ವೀಕರಿಸುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ಅವುಗಳಿಗೆ ನಾಲ್ಕು ಪ್ರತ್ಯೇಕ ಅಧ್ಯಾಯಗಳನ್ನು ಅರ್ಪಿಸುತ್ತದೆ. ಪ್ರತಿಯೊಂದೂ ತಂತಿ ವಾದ್ಯಗಳ ಮೇಲೆ ('ಟಾಟ್' ಅಥವಾ ಕಾರ್ಡೋಫೋನ್‌ಗಳು-ಟೊಳ್ಳಾದ ವಾದ್ಯಗಳು ('ಸುಶಿರ್' ಅಥವಾ ಏರೋಫೋನ್ಗಳು-ಘನ ವಾದ್ಯಗಳು (ಘನ್ ಅಥವಾ ಇಡಿಯೋಫೋನ್ಗಳು-ಮತ್ತು ಮುಚ್ಚಿದ ವಾದ್ಯಗಳು (ಅವನಾಧಾ ಅಥವಾ ಮೆಂಬ್ರಾನೋಫೋನ್ಗಳು).[91]^[೬೪]

ಪಠ್ಯದ 15 ಮತ್ತು 16ನೇ ಅಧ್ಯಾಯಗಳು ಸಂಸ್ಕೃತ ಗದ್ಯ ಪಿಂಗಳ ಸೂತ್ರಗಳಂತಹ ಹೆಚ್ಚು ಪ್ರಾಚೀನ ವೇದಾಂಗ ಪಠ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬರುವ ರೀತಿಯಲ್ಲಿಯೇ ಚರ್ಚಿಸುತ್ತವೆ.^[೬೫]^[೬೬] 28ರಿಂದ 34ರವರೆಗಿನ ಅಧ್ಯಾಯಗಳು ಗಾಯನ ಮತ್ತು ವಾದ್ಯಗಳೆರಡನ್ನೂ ಆಧರಿಸಿದ ಸಂಗೀತಕ್ಕೆ ಮೀಸಲಾಗಿವೆ.^[೬೭] ಅಧ್ಯಾಯ 28, ಸ್ವರ ಮಾಪನ ಅಥವಾ ಶ್ರವ್ಯ ಘಟಕದ ಘಟಕವನ್ನು ಶ್ರುತಿ ಎಂದು ಕರೆಯುವ ಸ್ವರಮೇಳದ ಪ್ರಮಾಣವನ್ನು ಚರ್ಚಿಸುತ್ತದೆ, ಪದ್ಯದೊಂದಿಗೆ 28.21 ಸಂಗೀತದ ಪ್ರಮಾಣವನ್ನು ಈ ಕೆಳಗಿನಂತೆ ಪರಿಚಯಿಸುತ್ತದೆ, ^[೬೮]^[೬೯]

तत्र स्वराः –

षड्‍जश्‍च ऋषभश्‍चैव गान्धारो मध्यमस्तथा । पञ्‍चमो धैवतश्‍चैव सप्तमोऽथ निषादवान् ॥ २१॥

ತತ್ರ ಸ್ವರಾಃ – ಷಡ್ಜಶ್ಚ ಷೋಷಭಶ್ಚೈವ ಗಾನ್ಧಾರೋ ಮಧ್ಯಮಸ್ತಥಾ । ಪಞ್ಚಮೋ ಧೈವತಶ್ಚೈವ ಸಪ್ತಮೋಥ್ ನಿಶಾದವಾನ್ ॥21॥

*ನಾಟ್ಯ ಶಾಸ್ತ್ರ* ಸಂಗೀತದ ಪ್ರಮಾಣ ^[೭೨]^[೭೩]
ಸ್ವರಾ (ಲಾಂಗ್)	ಶಾಡ್ಜಾ (ಶಾಡ್ಜಾ)	ಋಷಭ (கிரிசாவா)	ಗಾಂಧಾರ (ಗಾಂಧಾರ)	ಮಧ್ಯಮ (ಮಧ್ಯಮ)	ಪಂಚಮ (ಪಂಚಮ್)	ಧೈವತ (ದೈವತ)	ನಿಷಾದ (ನಿಶಾದ)	ಶಾಡ್ಜಾ (ಶಾಡ್ಜಾ)
ಸ್ವರಾ (ಸಂಕ್ಷಿಪ್ತವಾಗಿ)	ಸಾ (ಸಾ)	ರೀ (ರೀ)	ಗಾ (ಗಾ)	ಮಾ (ಮಾ)	ಪಾ (ಪಾ)	ಧ (ಧ)	ನೀ (ನಿ)	ಸಾ (ಸಾ)
(ಶಾಡ್ಜಾ-ಗ್ರಾಮಾ)
ವೈವಿಧ್ಯಗಳು	ಸಿ.	ಡಿ, ಡಿ	ಇ, ಇ	ಎಫ್, ಎಫ್	ಜಿ.	ಎ, ಎ	ಬಿ, ಬಿ	ಸಿಸಿ.

ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ಸಂಗೀತ ಸಿದ್ಧಾಂತವು ಮೂರು ವಿಷಯಗಳ ಸುತ್ತ ಕೇಂದ್ರೀಕೃತವಾಗಿದೆ: ಧ್ವನಿ, ಲಯ ಮತ್ತು ಗದ್ಯಗಳನ್ನು ಸಂಗೀತ ಪಠ್ಯಗಳಿಗೆ ಅನ್ವಯಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ ಎಂದು ಮಾರಿಸ್ ವಿಂಟರ್ನಿಟ್ಜ್ ಹೇಳುತ್ತಾರೆ.^[೭೪] ಈ ಸಪ್ತಕವು 22 ಶ್ರುತಿಗಳು ಅಥವಾ ಸಂಗೀತದ ಸ್ವರಗಳ ಸೂಕ್ಷ್ಮ ಮಧ್ಯಂತರಗಳನ್ನು ಅಥವಾ 1200 ಸೆಂಟ್‌ಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ ಎಂದು ಪಠ್ಯವು ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುತ್ತದೆ.^[೬೮] ಇದು ಪ್ರಾಚೀನ ಗ್ರೀಕ್ ವ್ಯವಸ್ಥೆಗೆ ಬಹಳ ಹತ್ತಿರದಲ್ಲಿದೆ ಎಂದು ಎಮ್ಮೀ ಟೆ ನಿಜೆನ್ಹುಯಿಸ್ ಹೇಳುತ್ತಾನೆ. ಪ್ರತಿ ಶ್ರುತಿ 54,5 ಸೆಂಟ್ಗಳಿಗೆ ಲೆಕ್ಕಾಚಾರ ಮಾಡುತ್ತದೆ. ಆದರೆ ಗ್ರೀಕ್ ಎನ್ಹಾರ್ಮೋನಿಕ್ ಕ್ವಾರ್ಟರ್ಟೋನ್ ವ್ಯವಸ್ಥೆಯು 55 ಸೆಂಟ್ಗಳಿಗೆ ಲೆಕ್ಕಹಾಕುತ್ತದೆ.[95] ಪಠ್ಯವು ಗ್ರಾಮಗಳನ್ನು (ಸ್ಕೇಲ್ಸ್ ಮತ್ತು ಮುರ್ವಿಧಾನಗಳು) ಚರ್ಚಿಸುತ್ತದೆ (ಮೋಡೆಸ್ ಏಳು ವಿಧಾನಗಳ ಮೂರು ಮಾಮಾಪಕಗಳು ಉಲ್ಲೇಖಿಸುತ್ತದೆ (21 ಒಟ್ಟು) ಇವುಗಳಲ್ಲಿ ಕೆಲವು ಗ್ರೀಕ್ ವಿಧಾನಗಳಂತೆಯೇ ಇವೆ.^[೭೫] ಆದಾಗ್ಯೂ, ಗಾಂಧಾರ-ಗ್ರಾಮವನ್ನು ಕೇವಲ ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ಉಲ್ಲೇಖಿಸಲಾಗಿದೆ. ಅದರ ಚರ್ಚೆಯು ಹೆಚ್ಚಾಗಿ ಎರಡು ಮಾತಾನಾಗಳು, ಹದಿನಾಲ್ಕು ವಿಧಾನಗಳು ಮತ್ತು ಎಂಟು ನಾಲ್ಕು ತಾನಗಳ ಮೇಲೆ ಕೇಂದ್ರೀಕರಿಸುತ್ತದೆ.^[೭೬]^[೭೭]^[೭೮] ವಿವಿಧ ರೀತಿಯ ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳಿಗೆ ಯಾವ ಮಾಪಕಗಳು ಉತ್ತಮವಾಗಿವೆ ಎಂಬುದನ್ನು ಸಹ ಪಠ್ಯವು ಚರ್ಚಿಸುತ್ತದೆ.^[೭೫]

ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ 28ನೇ ಅಧ್ಯಾಯದಿಂದ ನಾಲ್ಕು ವಿಧದ ನಿಯಮಿತ ಸಂಗೀತ ವಾದ್ಯಗಳನ್ನು ವರ್ಣಿಸುತ್ತದೆ, ಅವುಗಳನ್ನು ವೀಣೆ, ಡ್ರಮ್, ಘನ ತಾಳಗಳ ಉದಾಹರಣೆ ಮತ್ತು ಟೊಳ್ಳಾದ ಕೊಳಲುಗಳ ಉದಾಹರಣೆಯನ್ನು ನೀಡುವ ತಂತಿಗಳೆಂದು ವರ್ಗೀಕರಿಸಲಾಗಿದೆ.^[೭೯] 33ನೇ ಅಧ್ಯಾಯವು ತಂಡದ ಪ್ರದರ್ಶನವನ್ನು ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುತ್ತದೆ, ಇದನ್ನು ಕುಟಪಾ (ಆರ್ಕೇಸ್ಟ್ರಾ) ಎಂದು ಕರೆಯುತ್ತಾರೆ. ಇದು ಒಂಬತ್ತರಿಂದ ಹನ್ನೊಂದು ಸಂಗೀತ ವಾದ್ಯಗಳೊಂದಿಗೆ ಒಬ್ಬ ಪುರುಷ ಮತ್ತು ಒಬ್ಬ ಮಹಿಳಾ ಗಾಯಕಿಯನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ ಎಂದು ಹೇಳುತ್ತದೆ.

ಪುರುಷ ಮತ್ತು ಮಹಿಳಾ ನಟರು[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಯಾವುದೇ ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಯಲ್ಲಿ ಪುರುಷ ಮತ್ತು ಸ್ತ್ರೀ ನಟರು ಅತ್ಯಂತ ಪ್ರಮುಖರು ಎಂದು ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುತ್ತದೆ. ಪ್ರದರ್ಶನದ ಹೊಳಪು ಅಥವಾ ಅದರ ಕೊರತೆಯು ಎಲ್ಲದರ ಮೇಲೆ ಪರಿಣಾಮ ಬೀರುತ್ತದೆ-ಕಳಪೆ ಪ್ರದರ್ಶನವನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ಒಂದು ದೊಡ್ಡ ನಾಟಕವು ಪ್ರೇಕ್ಷಕರನ್ನು ಗೊಂದಲಗೊಳಿಸುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ಕಳೆದುಕೊಳ್ಳುತ್ತದೆ. ಆದರೆ ಮಹತ್ವ ಅಥವಾ ಅರ್ಥದಲ್ಲಿ ಕೆಳಮಟ್ಟದ ನಾಟಕವು ಅದ್ಭುತವಾಗಿ ಪ್ರದರ್ಶನಗೊಂಡಾಗ ಪ್ರೇಕ್ಷಕರಿಗೆ ಸುಂದರವಾಗಿರುತ್ತದೆ ಎಂದು ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ಹೇಳುತ್ತದೆ. ಯಾವುದೇ ರೀತಿಯ ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗೆ ಲೆಕ್ಕಪರಿಶೋಧಕರು ಮತ್ತು ನಿರ್ದೇಶಕರು ಬೇಕಾಗುತ್ತಾರೆ. ಅವರ ಪಾತ್ರವು ಪ್ರೇಕ್ಷಕರ ದೃಷ್ಟಿಕೋನದಿಂದ ನಟರೊಂದಿಗೆ ಒಟ್ಟಾಗಿ ಕೆಲಸ ಮಾಡುವುದು ಮತ್ತು ಕಲಾಕೃತಿಯ ನಾಟಕಕಾರನು ತಿಳಿಸಲು ಪ್ರಯತ್ನಿಸುತ್ತಿರುವ ಮಹತ್ವ ಅಥವಾ ಅರ್ಥ.^[೮೦]

ಈ ಪಠ್ಯವು ನಟರ ತರಬೇತಿಯ ಮೇಲೆ ಗಮನಾರ್ಹ ಸಂಖ್ಯೆಯ ಪದ್ಯಗಳನ್ನು ಅರ್ಪಿಸುತ್ತದೆ. ಹಾಗೆಯೇ ಅದರ ಹಿನ್ನೆಲೆಯಲ್ಲಿ ಹುಟ್ಟಿದ ಭಾರತೀಯ ನಾಟಕ ಸಾಹಿತ್ಯವೂ ಸಹ.^[೮೧] ಆದರ್ಶ ನಟ ತರಬೇತಿ, ನಟನೊಳಗೆ ಸ್ವಯಂ-ಬೆಳವಣಿಗೆಯನ್ನು ಪ್ರೋತ್ಸಾಹಿಸುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ನಟನ ಪ್ರಜ್ಞೆಯ ಮಟ್ಟವನ್ನು ಹೆಚ್ಚಿಸುತ್ತದೆ. ಇದು ಆ ಉನ್ನತ ಪ್ರಜ್ಞೆಯಿಂದ ಆಲೋಚನೆಗಳನ್ನು ವ್ಯಕ್ತಪಡಿಸಲು ಅವನಿಗೆ ಅಥವಾ ಅವಳಿಗೆ ಅಧಿಕಾರ ನೀಡುತ್ತದೆ ಎಂದು ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ಹೇಳುತ್ತದೆ.^[೮೨] ನಟನೆ ಎಂಬುದು ದೈಹಿಕ ತಂತ್ರಗಳು ಅಥವಾ ಮೂಲ ಪ್ರತಿಕ್ರಿಯೆಗಿಂದಲೂ ಹೆಚ್ಚಿನದಾಗಿದೆ. ಇದು ಭಾವನೆಗಳ ಮೂಲಕ ಸಂವಹನ ಮತ್ತು ಆಧಾರವಾಗಿರುವ ಪಠ್ಯದಲ್ಲಿ ಅಂತರ್ಗತ ಅರ್ಥ ಮತ್ತು ಪ್ರಜ್ಞೆಯ ಮಟ್ಟಗಳ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿ.^[೮೩]

ನಟನು, ಮೂರು ಗುಣಗಳನ್ನು ಅರ್ಥಮಾಡಿಕೊಳ್ಳಬೇಕು. ಅಂದರೆ ಸತ್ವ, ರಾಜ ಮತ್ತು ತಮಸ್ ಗುಣಗಳು. ಏಕೆಂದರೆ ಮಾನವ ಜೀವನವು ಇವುಗಳ ಪರಸ್ಪರ ಕ್ರಿಯೆಯಾಗಿದೆ ಎಂದು ಪಠ್ಯವು ಹೇಳುತ್ತದೆ.^[೮೪]^[೮೫]^[೮೬] ನಟನು ತನ್ನೊಳಗೆ ಒಂದು ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ಸ್ಥಿತಿಯನ್ನು ಅನುಭವಿಸಬೇಕು. ಹೀಗಾಗಿ, ನಟನಾ ತರಬೇತಿ ಮತ್ತು ಉನ್ನತ ಮಟ್ಟದ ಪ್ರಜ್ಞೆಯ ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಗಾಗಿ, ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ಮಾರ್ಗಸೂಚಿಗಳು ಹಿಂದೂ ತತ್ತ್ವಶಾಸ್ತ್ರದ ಯೋಗ ಶಾಲೆಯಲ್ಲಿನ ವಿಚಾರಗಳನ್ನು ಬಳಸಿಕೊಳ್ಳುತ್ತವೆ. ಇದರಲ್ಲಿ ಆಸನಗಳು, ಪ್ರಾಣಾಯಾಮ ಮತ್ತು ಧ್ಯಾನ ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿಸುವ ಪರಿಕಲ್ಪನೆಗಳು ಇವೆ ಎಂದು ಡೇನಿಯಲ್ ಮೆಯೆರ್-ಡಿಂಕ್ಗ್ರಫೆ ಹೇಳುತ್ತಾರೆ.

ನಟರಿಗೆ ಸನ್ನೆಗಳು ಮತ್ತು ಚಲನೆಗಳ ಬಗ್ಗೆ ನಿರ್ದಿಷ್ಟ ತರಬೇತಿ, ಅವರ ಅಭಿನಯ ಮತ್ತು ಮಹತ್ವವನ್ನು ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ 8 ರಿಂದ 12 ಅಧ್ಯಾಯಗಳಲ್ಲಿ ಚರ್ಚಿಸಲಾಗಿದೆ.^[೮೭]^[೮೮] 24ನೇ ಅಧ್ಯಾಯವು ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳಲ್ಲಿ ಮಹಿಳೆಯರಿಗೆ ಮೀಸಲಾಗಿದೆ. ಆದಾಗ್ಯೂ ನಟ ತರಬೇತಿಯ ಇತರ ಅಧ್ಯಾಯಗಳಲ್ಲಿ ಪುರುಷರ ಜೊತೆಗೆ ಮಹಿಳೆಯರನ್ನು ಉಲ್ಲೇಖಿಸುವ ಹಲವಾರು ಪದ್ಯಗಳಿವೆ.^[೮೯]^[೧೫]^[೪೫]

ಕಲೆಯ ಗುರಿಗಳನ್ನುಃ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕ ಮೌಲ್ಯಗಳು[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ಮತ್ತು ಯಜ್ಞವಲ್ಕ್ಯ ಸ್ಮೃತಿಯಂತಹ ಇತರ ಪ್ರಾಚೀನ ಹಿಂದೂ ಪಠ್ಯಗಳು ಕಲೆ ಮತ್ತು ಸಂಗೀತವು ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕವಾಗಿದ್ದು, ಆತ್ಮದ ವಿಮೋಚನೆಗಾಗಿ ಮನಸ್ಸಿನ ಏಕಾಗ್ರತೆಯನ್ನು ಸಬಲೀಕರಣಗೊಳಿಸುವ ಮೂಲಕ ಮೋಕ್ಷ ಮಾರ್ಗದರ್ಶನ ನೀಡುವ ಶಕ್ತಿಯನ್ನು ಹೊಂದಿವೆ ಎಂದು ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುತ್ತವೆ (ಆತ್ಮ).^[೯೦] ಈ ಕಲೆಗಳನ್ನು ಶ್ರುತಿಗಳ (ವೇದಗಳು ಮತ್ತು ಉಪನಿಷತ್ತುಗಳು) ಜ್ಞಾನದಂತೆಯೇ ಪರ್ಯಾಯ ಮಾರ್ಗ (ಮಾರ್ಗ ಅಥವಾ ಯೋಗ) ನೀಡಲಾಗುತ್ತದೆ. 12ನೇ ಶತಮಾನದ ಮಿತಾಕ್ಷರ ಮತ್ತು ಅಪರಾರ್ಕದಂತಹ ವಿವಿಧ ಮಧ್ಯಕಾಲೀನ ವಿದ್ವಾಂಸರು, ಕಲೆಗಳಿಗೆ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕತೆಯನ್ನು ಜೋಡಿಸುವಲ್ಲಿ ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ಮತ್ತು ಭರತವನ್ನು ಉಲ್ಲೇಖಿಸುತ್ತಾರೆ. ಆದರೆ ಸುಂದರವಾದ ಹಾಡುಗಳು ಪವಿತ್ರವಾಗಿವೆ ಮತ್ತು ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳು ಪವಿತ್ರವಾಗಿವೆ ಎಂದು ಪಠ್ಯವೇ ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುತ್ತದೆ.[76]^[೯೦]

ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳ ಗುರಿಯು, ಅಂತಿಮವಾಗಿ ಪ್ರೇಕ್ಷಕನಿಗೆ ತನ್ನ ಸ್ವಂತ ಪ್ರಜ್ಞೆಯನ್ನು ಅನುಭವಿಸಲು ಅವಕಾಶ ಮಾಡಿಕೊಡುವುದು. ನಂತರ ಅವನಲ್ಲಿರುವ ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕ ಮೌಲ್ಯಗಳನ್ನು ಮೌಲ್ಯಮಾಪನ ಮಾಡುವುದು ಮತ್ತು ಅನುಭವಿಸುವುದು ಮತ್ತು ಉನ್ನತ ಮಟ್ಟದ ಪ್ರಜ್ಞೆಗೆ ಏರುವುದು ಎಂದು ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ಹೇಳುತ್ತದೆ.^[೯೧]^[೯೨] ನಾಟಕಕಾರ, ನಟರು ಮತ್ತು ನಿರ್ದೇಶಕ ಎಲ್ಲರೂ ಪ್ರೇಕ್ಷಕರನ್ನು ಅವರೊಳಗಿನ ಸೌಂದರ್ಯದ ಅನುಭವಕ್ಕೆ ಶಾಶ್ವತ ಸಾರ್ವತ್ರಿಕತೆಗೆ ಸಾಗಿಸಲು, ಪ್ರಾಪಂಚಿಕದಿಂದ ಸೃಜನಶೀಲ ಸ್ವಾತಂತ್ರ್ಯಕ್ಕೆ ಅವರನ್ನು ಬಿಡುಗಡೆ ಮಾಡಲು ಗುರಿಯನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದಾರೆ.^[೯೩]^[೯೪]

ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ಊಹಿಸಿರುವಂತೆ ನಾಟಕ ಮತ್ತು ರಂಗಭೂಮಿಯ ಕಲೆಯ ಕಾರ್ಯವು ಮಾನವ ಸಾಮರ್ಥ್ಯವನ್ನು, ಮನುಷ್ಯನ "ಉನ್ನತ ಮಟ್ಟದ ಪ್ರಜ್ಞೆಯ ಆನಂದ" ದ ಪ್ರಯಾಣವನ್ನು ಮತ್ತು ಪ್ರಬುದ್ಧ ಜೀವನವನ್ನು ಪುನಃಸ್ಥಾಪಿಸುವುದು ಎಂದು ಡೇನಿಯಲ್ ಮೆಯೆರ್-ಡಿಂಕ್ಗ್ರಫೆ ಹೇಳುತ್ತಾರೆ.^[೯೫]

ಪ್ರಾಚೀನ ಮತ್ತು ಮಧ್ಯಕಾಲೀನ ಮಾಧ್ಯಮಿಕ ಸಾಹಿತ್ಯಃ ಭಾಷ್ಯ[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಅಭಿನವಗುಪ್ತನು ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ಬಗ್ಗೆ ಬರೆದ ಅಭಿನವಭಾರತಿ ಹೆಚ್ಚು ಅಧ್ಯಯನ ಮಾಡಿದ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನವಾಗಿದ್ದು, ಆತ ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ನಾಟ್ಯವೇದ ಎಂದೂ ಉಲ್ಲೇಖಿಸಿದ್ದಾನೆ. ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರದ ಬಗ್ಗೆ ಅಭಿನವಗುಪ್ತನ ವಿಶ್ಲೇಷಣೆಯು ಸೌಂದರ್ಯ ಮತ್ತು ಮೂಲತತ್ವಶಾಸ್ತ್ರದ ಪ್ರಶ್ನೆಗಳ ವ್ಯಾಪಕ ಚರ್ಚೆಗೆ ಹೆಸರುವಾಸಿಯಾಗಿದೆ. ಉದಾಹರಣೆಗೆ "ಮಾನವರು ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳನ್ನು ಮತ್ತೊಂದು ಸಮತಲದಲ್ಲಿ ತತ್ವ (ವಾಸ್ತವ ಮತ್ತು ಸತ್ಯ) ಎಂದು ಗ್ರಹಿಸುತ್ತಾರೆಯೇ ಅಥವಾ ಅದು ದೋಷವೇ ಅಥವಾ ಅದು ಅತಿಯಾದ ವಾಸ್ತವದ ಒಂದು ರೂಪವೇ (ಅರೋಪ).

ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ಮತ್ತು ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳು ಮನುಷ್ಯನನ್ನು ಆಕರ್ಷಿಸುತ್ತವೆ ಎಂದು ಅಭಿನವಗುಪ್ತನು ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುತ್ತಾನೆ. ಏಕೆಂದರೆ "ಅದ್ಭುತದ ಅನುಭವ" ದಿಂದಾಗಿ, ಇದರಲ್ಲಿ ವೀಕ್ಷಕನನ್ನು ಸೆಳೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ, ಮುಳುಗಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ, ತೊಡಗಿಸಿಕೊಳ್ಳಲಾಗುತ್ತದೆ, ಹೀರಿಕೊಳ್ಳಲಾಗುತ್ತದೆ ಮತ್ತು ತೃಪ್ತಿಪಡಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ.^[೯೬] ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರದಲ್ಲಿನ ಪ್ರದರ್ಶನ ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ಅವನ ಸಾಮಾನ್ಯ ಪ್ರಪಂಚದಿಂದ ತಾತ್ಕಾಲಿಕವಾಗಿ ಅಮಾನತುಗೊಳಿಸುತ್ತವೆ, ಆಶ್ಚರ್ಯದಿಂದ ತುಂಬಿದ ಮತ್ತೊಂದು ಸಮಾನಾಂತರ ವಾಸ್ತವಕ್ಕೆ ಅವನನ್ನು ವರ್ಗಾಯಿಸುತ್ತವೆ, ಅಲ್ಲಿ ಅವನು ಆಧ್ಯಾತ್ಮಿಕ ಮತ್ತು ನೈತಿಕ ಪರಿಕಲ್ಪನೆಗಳನ್ನು ಅನುಭವಿಸುತ್ತಾನೆ ಮತ್ತು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿಸುತ್ತಾನೆ, ಮತ್ತು ಕಲೆಯ ಸೌಂದರ್ಯವು ಅವನನ್ನು ಧರ್ಮ ಗುರಿಗಳಿಗೆ (ಸರಿಯಾದ ಜೀವನ, ಸದ್ಗುಣಗಳು, ಕರ್ತವ್ಯಗಳು, ಸರಿ ಮತ್ತು ತಪ್ಪು, ಜವಾಬ್ದಾರಿಗಳು, ನ್ಯಾಯಯುತತೆ) ಎತ್ತುತ್ತದೆ. ಅಭಿನವಗುಪ್ತನು ತನ್ನ ಅದ್ವೈತ ವೇದಾಂತ ಗ್ರಂಥಗಳಿಗೆ ಮತ್ತು ಭಗವದ್ಗೀತೆ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಕ್ಕೂ ಹೆಸರುವಾಸಿಯಾಗಿದ್ದಾನೆ. ಅಲ್ಲಿ ಅವನು ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ಸೌಂದರ್ಯಶಾಸ್ತ್ರವನ್ನು ಸ್ಪರ್ಶಿಸುತ್ತಾನೆ.^[೯೭]

ಅಭಿನವಗುಪ್ತನ ವಿವರವಾದ ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ವಿಮರ್ಶೆ ಮತ್ತು ವ್ಯಾಖ್ಯಾನವು ಈ ಪಠ್ಯಕ್ಕೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ಹಳೆಯ ಸಂಸ್ಕೃತ ವ್ಯಾಖ್ಯಾನಗಳನ್ನು ಉಲ್ಲೇಖಿಸುತ್ತದೆ. ಇದು ಈ ಪಠ್ಯವನ್ನು ವ್ಯಾಪಕವಾಗಿ ಅಧ್ಯಯನ ಮಾಡಲಾಗಿತ್ತೆಂದು ಮತ್ತು ಪ್ರಭಾವಶಾಲಿಯಾಗಿತ್ತೆಂದು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ. 10ನೇ ಶತಮಾನಕ್ಕೂ ಮುಂಚಿನ ವಿದ್ವತ್ಪೂರ್ಣ ದೃಷ್ಟಿಕೋನಗಳು ಮತ್ತು ಉಲ್ಲೇಖಗಳ ಪಟ್ಟಿಯ ಕುರಿತಾದ ಅವರ ಚರ್ಚೆಯು, ಕನಿಷ್ಠಪಕ್ಷ ಕೀರ್ತಿದಾರ, ಭಾಸ್ಕರ, ಲೋಲ್ಲಟ, ಶಂಕುಕ, ನಾಯಕ, ಹರ್ಷ ಮತ್ತು ಭಟ್ಟತೌತರಿಂದ ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ಮೇಲೆ ದ್ವಿತೀಯಕ ಸಾಹಿತ್ಯವು ಅಸ್ತಿತ್ವದಲ್ಲಿತ್ತು ಎಂದು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ. ಆದಾಗ್ಯೂ, ಈ ವಿದ್ವಾಂಸರ ಎಲ್ಲಾ ಪಠ್ಯ ಹಸ್ತಪ್ರತಿಗಳು ಇತಿಹಾಸದಲ್ಲಿ ಕಳೆದುಹೋಗಿವೆ ಅಥವಾ ಇನ್ನೂ ಪತ್ತೆಯಾಗಿಲ್ಲ.^[೯೮]

ಪ್ರಭಾವ[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ನಾಲ್ಕು ವೇದಗಳನ್ನು ಸ್ಥಾಪಿಸಿದ ನಂತರ ಪಠ್ಯವು ಹುಟ್ಟಿಕೊಂಡಿತು. ಇನ್ನೂ ಮನುಷ್ಯರಲ್ಲಿ ಕಾಮ, ದುರಾಶೆ, ಕೋಪ ಮತ್ತು ಅಸೂಯೆ ಇತ್ತು ಎಂದು ಪಠ್ಯದ ಮೊದಲ ಅಧ್ಯಾಯವು ಘೋಷಿಸುತ್ತದೆ.^[೧೦೦] ಈ ಪಠ್ಯವನ್ನು ಐದನೇ ವೇದವಾಗಿ ಬರೆಯಲಾಗಿದ್ದು, ಆದ್ದರಿಂದ ವೇದಗಳ ಸಾರವನ್ನು ಕೇಳಬಹುದು ಮತ್ತು ನೋಡಬಹುದು. ಸಮಾಜದ ಪ್ರತಿಯೊಬ್ಬ ಸದಸ್ಯರನ್ನು ಧರ್ಮ, ಅರ್ಥ ಮತ್ತು ಕಾಮಕ್ಕೆ ಪ್ರೋತ್ಸಾಹಿಸಲು ನಾಟ್ಯ ರೂಪದಲ್ಲಿ ಬರೆಯಲಾಗಿದೆ. ಈ ಪಠ್ಯವು ಸಮಾಜದ ಮೇಲೆ ಪ್ರಭಾವ ಬೀರುವ ಕಲೆಗಳಿಗೆ ಅವಕಾಶ ನೀಡಲು ಮತ್ತು ಪ್ರತಿಯೊಬ್ಬ ವ್ಯಕ್ತಿಯು ಉತ್ತಮ ಸಲಹೆಯನ್ನು ಪರಿಗಣಿಸಲು, ವಿಜ್ಞಾನವನ್ನು ವಿವರಿಸಲು ಮತ್ತು ಕಲೆ ಮತ್ತು ಕರಕುಶಲ ವಸ್ತುಗಳನ್ನು ವ್ಯಾಪಕವಾಗಿ ಪ್ರದರ್ಶಿಸಲು ಪ್ರೋತ್ಸಾಹಿಸಲು ಹುಟ್ಟಿಕೊಂಡಿತು.^[೧೦೧]^[೧೦೨] ಈ ಪಠ್ಯವು ವೇದಗಳಲ್ಲಿ ಏನಿದೆಯೋ ಅದರ ಮಾರ್ಗದರ್ಶಿ ಮತ್ತು ಸಂತತಿಯಾಗಿದೆ ಎಂದು ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುತ್ತದೆ. ಪಠ್ಯವು ಕೊನೆಯ ಅಧ್ಯಾಯದಲ್ಲಿ ಇದೇ ರೀತಿಯ ಸಂದೇಶವನ್ನು ಪುನಃ ಪ್ರತಿಪಾದಿಸುತ್ತದೆ. ಉದಾಹರಣೆಗೆ, ಪದ್ಯಗಳಲ್ಲಿ 36.20-21 ನಾಟಕ, ಹಾಡುಗಳು, ಸಂಗೀತ ಮತ್ತು ಸಂಗೀತದೊಂದಿಗೆ ನೃತ್ಯದಂತಹ ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳು ವೈದಿಕ ಸ್ತೋತ್ರಗಳ ನಿರೂಪಣೆಗೆ ಸಮಾನವಾದ ಪ್ರಾಮುಖ್ಯತೆಯನ್ನು ಹೊಂದಿವೆ. ಒಮ್ಮೆ ಗಾಯನ ಅಥವಾ ವಾದ್ಯ ಸಂಗೀತದಲ್ಲಿ ಭಾಗವಹಿಸುವುದು ಸಾವಿರ ದಿನಗಳ ಕಾಲ ಗಂಗಾ ನದಿಯಲ್ಲಿ ಸ್ನಾನ ಮಾಡುವುದಕ್ಕಿಂತ ಉತ್ತಮವಾಗಿದೆ.^[೧೦೩]

ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರವು ಕೇವಲ ನಾಟಕದ ಸಂಕಲನಕ್ಕಿಂತ ಹೆಚ್ಚಿನದ್ದಾಗಿದೆ ಎಂದು ನಟಾಲಿಯಾ ಲಿಡೋವಾ ಹೇಳುತ್ತಾರೆ. ಇದು ನಂತರದ ನಾಟಕೀಯ ಮತ್ತು ಸಾಹಿತ್ಯಿಕ ಕೃತಿಗಳ ಅಡಿಪಾಯವನ್ನು ಒದಗಿಸಿತು. ಇದು ವೈದಿಕ ನಂತರದ ಸಂಸ್ಕೃತಿಯನ್ನು ರೂಪಿಸಿತು.^[೧೫] ಇದು ಹಿಂದೂ ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳ ಪ್ರಮುಖ ಮೂಲ ಪುಸ್ತಕವಾಗಿದೆ. ಸಾಮಾಜಿಕ (ಧಾರ್ಮಿಕ) ಮತ್ತು ಹಿಂದೂ ಧರ್ಮದಲ್ಲಿ ಮನುಷ್ಯನ ವೈಯಕ್ತಿಕ ಆಂತರಿಕ ಜೀವನದಲ್ಲಿ ಕಲೆಗಳ ಪಾತ್ರದ ಬಗ್ಗೆ ಅದರ ಸಾಂಸ್ಕೃತಿಕ ನಂಬಿಕೆಗಳ ವಿವರಗಳಿವೆ.^[೧೦೪]^[೧೦೫]^[೧೦೬]

ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ಪಠ್ಯವು ಇತರ ಕಲೆಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಭಾವ ಬೀರಿದೆ. ಉದಾಹರಣೆಗೆ, ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರದಲ್ಲಿ ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ನೃತ್ಯ ಪ್ರಕಾರಗಳು, ಸಾ. ಶ. ಪೂ. 1ನೇ ಸಹಸ್ರಮಾನದ ಶಿವ ಶಿಲ್ಪಗಳಿಗೆ ಸ್ಫೂರ್ತಿ ನೀಡಿವೆ. ಅದರಲ್ಲೂ ವಿಶೇಷವಾಗಿ, ಇವುಗಳಲ್ಲಿ ಅನೇಕವನ್ನು ಚಿದಂಬರಂನ ನಟರಾಜ ದೇವಾಲಯ ಕಂಡುಬರುವ ಸಂಯೋಜಿತ ಚಿತ್ರಣವಾಗಿ ಬೆಸೆಯುವ ತಾಂಡವ ಶೈಲಿಯನ್ನು ಪ್ರೇರೇಪಿಸಿವೆ.^[೧೦೭]^[೧೦೮] ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರದಲ್ಲಿನ ನೃತ್ಯ ಮತ್ತು ಅಭಿವ್ಯಕ್ತಿಯ ಚಲನೆಗಳು 1ನೇ ಸಹಸನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ದೇವಾಲಯಗಳ ಕಂಬಗಳು, ಗೋಡೆಗಳು ಮತ್ತು ದ್ವಾರಗಳ ಮೇಲೆ ಕೆತ್ತಲಾಗಿದೆ.^[೧೦೯]

ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ಒದಗಿಸಲಾದ ವಿಶೇಷಣಗಳನ್ನು ಭಾರತದಾದ್ಯಂತ ಶಿಲ್ಪಕಲೆಯಲ್ಲಿನ ಕಲೆಗಳ ಚಿತ್ರಣದಲ್ಲಿ, ಪ್ರತಿಮೆಗಳಲ್ಲಿ ಮತ್ತು ಅಲಂಕಾರಿಕ ಚಿತ್ರಗಳಲ್ಲಿ ಕಾಣಬಹುದು.^[೧೧೦]

ನಾಟ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ ರಸ ಸಿದ್ಧಾಂತವು ಭಾರತೀಯ ಸಂಸ್ಕೃತಿಯ ಹೊರಗಿನ ಪಠ್ಯಗಳು ಮತ್ತು ಪ್ರದರ್ಶನಗಳನ್ನು ಅಭಿವೃದ್ಧಿಪಡಿಸುವ ಒಳನೋಟಗಳಿಗಾಗಿ ಸಂವಹನ ಅಧ್ಯಯನಗಳಲ್ಲಿ ವಿದ್ವಾಂಸರ ಆಸಕ್ತಿಯನ್ನು ಆಕರ್ಷಿಸಿದೆ.^[೧೧೧]

ಇದನ್ನೂ ನೋಡಿ[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಭಾರತದಲ್ಲಿ ನೃತ್ಯ
ರಾಗ-ಮೆಲೋಡಿಕ್ ಮೋಡ್
ರಸ-ಪ್ರದರ್ಶನ ಕಲೆಗಳಲ್ಲಿ ಸೌಂದರ್ಯಶಾಸ್ತ್ರ
ದತ್ತಿಲಂ
ಬೃಹದೇಶಿ
ಸಂಗೀತ ರತ್ನಾಕರ-ಸಂಗೀತ ಮತ್ತು ನೃತ್ಯದ ಕುರಿತಾದ ಅತ್ಯಂತ ಪ್ರಮುಖ ಮಧ್ಯಕಾಲೀನ ಸಂಸ್ಕೃತ ಪಠ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗಿದೆ
ತಾಳ (ಸಂಗೀತ) -ಸಂಗೀತದ ಮೀಟರ್, ಬೀಟ್

ಉಲ್ಲೇಖಗಳು[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

↑ "Natyashastra" (PDF). Sanskrit Documents.
↑ Coormaraswamy and Duggirala (1917). "The Mirror of Gesture". Harvard University Press. p. 4.; Also see chapter 36
↑ Katherine Young; Arvind Sharma (2004). Her Voice, Her Faith: Women Speak on World Religions. Westview Press. pp. 20–21. ISBN 978-0-8133-4666-3.
↑ Guy L. Beck (2012). Sonic Liturgy: Ritual and Music in Hindu Tradition. University of South Carolina Press. pp. 138–139. ISBN 978-1-61117-108-2. Quote: "A summation of the signal importance of the Natyashastra for Hindu religion and culture has been provided by Susan Schwartz, "In short, the Natyashastra is an exhaustive encyclopedic dissertation of the arts, with an emphasis on performing arts as its central feature. It is also full of invocations to deities, acknowledging the divine origins of the arts and the central role of performance arts in achieving divine goals (…)".
↑ ^೫.೦ ^೫.೧ ^೫.೨ ^೫.೩ Sreenath Nair 2015.
↑ ^೬.೦ ^೬.೧ Emmie Te Nijenhuis 1974, pp. 3–4, 7–25.
↑ Guy L. Beck (2012). Sonic Liturgy: Ritual and Music in Hindu Tradition. University of South Carolina Press. pp. 138–139. ISBN 978-1-61117-108-2. Quote: "A summation of the signal importance of the Natyashastra for Hindu religion and culture has been provided by Susan Schwartz, "In short, the Natyashastra is an exhaustive encyclopedic dissertation of the arts, with an emphasis on performing arts as its central feature. It is also full of invocations to deities, acknowledging the divine origins of the arts and the central role of performance arts in achieving divine goals (…)".
↑ Susan L. Schwartz (2004). Rasa: Performing the Divine in India. Columbia University Press. pp. 12–15. ISBN 978-0-231-13144-5.
↑ Sunil Kothari & Avinash Pasricha 2001, p. 117, 163.
↑ Daniel Meyer-Dinkgräfe (2005). Approaches to Acting: Past and Present. Bloomsbury Academic. pp. 102–104, 155–156. ISBN 978-1-4411-0381-9.
↑ Ananda Lal 2004, p. 308.
↑ Chandra Rajan (1999). Loom Of Time, Kalidasa. Penguin Books. p. 29. ISBN 978-0-14-400078-4.
↑ ML Varadpande (1990), History of Indian Theatre, Volume 1, Abhinav, ISBN 978-8170172789, pages 45–47
↑ Wallace Dace 1963, p. 249.
↑ ^{೧೫.೦೦} ^{೧೫.೦೧} ^{೧೫.೦೨} ^{೧೫.೦೩} ^{೧೫.೦೪} ^{೧೫.೦೫} ^{೧೫.೦೬} ^{೧೫.೦೭} ^{೧೫.೦೮} ^{೧೫.೦೯} Natalia Lidova 2014.
↑ Tarla Mehta 1995, pp. xxiv, 19–20.
↑ Ghosh 2002, p. 2 note 7–12.
↑ Nina Mirnig, Peter-Daniel Szanto & Michael Williams 2013, p. 350.
↑ Kale Pramod (1974). The Theatric Universe: (a Study of the Natyashastra). Popular Prakashan. pp. 10–11. ISBN 978-81-7154-118-8.
↑ Kale Pramod (1974). The Theatric Universe: (a Study of the Natyashastra). Popular Prakashan. pp. 8–9. ISBN 978-81-7154-118-8.
↑ Pandurang Vaman Kane 1971, pp. 11–15.
↑ Kale Pramod (1974). The Theatric Universe: (a Study of the Natyashastra). Popular Prakashan. pp. 8–9. ISBN 978-81-7154-118-8.
↑ Maurice Winternitz 2008, pp. 9–10.
↑ Kapila Vatsyayan 2001, p. 6.
↑ Manmohan Ghosh, ed. (1950). Natyashastra. Calcutta: Asiatic Society. See introduction p. xxvi for discussion of dates
↑ Maurice Winternitz 2008, p. 11.
↑ Susan L. Schwartz (2004). Rasa: Performing the Divine in India. Columbia University Press. pp. 12–15. ISBN 978-0-231-13144-5.
↑ Rowell 2015, p. 9.
↑ Rowell 2015, pp. 11–12.
↑ Rowell 2015, pp. 12–13.
↑ Natalia Lidova 1994, p. 112.
↑ Maurice Winternitz 2008, pp. 181–182.
↑ Emmie Te Nijenhuis 1974, pp. 1–25.
↑ Maurice Winternitz 2008, p. 7.
↑ Pandurang Vaman Kane 1971, p. 11.
↑ Pandurang Vaman Kane 1971, pp. 15–16.
↑ ^೩೭.೦ ^೩೭.೧ ^೩೭.೨ ^೩೭.೩ Kapila Vatsyayan 2001.
↑ Guy L. Beck (2012). Sonic Liturgy: Ritual and Music in Hindu Tradition. University of South Carolina Press. pp. 138–139. ISBN 978-1-61117-108-2. Quote: "A summation of the signal importance of the Natyashastra for Hindu religion and culture has been provided by Susan Schwartz, "In short, the Natyashastra is an exhaustive encyclopedic dissertation of the arts, with an emphasis on performing arts as its central feature. It is also full of invocations to deities, acknowledging the divine origins of the arts and the central role of performance arts in achieving divine goals (…)".
↑ Radhavallabh Tripathi 1991, pp. 14–31.
↑ ^೪೦.೦ ^೪೦.೧ ^೪೦.೨ Tieken 1998, p. 171.
↑ ^೪೧.೦ ^೪೧.೧ ^೪೧.೨ Maurice Winternitz 2008, p. 8-9.
↑ Radhavallabh Tripathi 1991, pp. 32–46.
↑ Biswanath Bhattacharya & Ramaranjan Mukherji 1994, pp. 161–163, 292–293.
↑ Trimbak Govind Mainkar 1978.
↑ ^೪೫.೦ ^೪೫.೧ Tarla Mehta 1995, pp. 104–106.
↑ Susan L. Schwartz (2004). Rasa: Performing the Divine in India. Columbia University Press. pp. 12–15. ISBN 978-0-231-13144-5.
↑ Katherine Brisbane; et al. (2005). The World Encyclopedia of Contemporary Theatre: Volume 5: Asia/Pacific. Routledge. pp. 159–160. ISBN 978-1-134-92978-8.
↑ Theo D'haen; David Damrosch; Djelal Kadir (2011). The Routledge Companion to World Literature. Routledge. p. 45. ISBN 978-1-136-65576-0.
↑ Guy L. Beck (2012). Sonic Liturgy: Ritual and Music in Hindu Tradition. University of South Carolina Press. pp. 138–139. ISBN 978-1-61117-108-2. Quote: "A summation of the signal importance of the Natyashastra for Hindu religion and culture has been provided by Susan Schwartz, "In short, the Natyashastra is an exhaustive encyclopedic dissertation of the arts, with an emphasis on performing arts as its central feature. It is also full of invocations to deities, acknowledging the divine origins of the arts and the central role of performance arts in achieving divine goals (…)".
↑ Martin Banham (1995). The Cambridge Guide to Theatre. Cambridge University Press. pp. 519. ISBN 978-0-521-43437-9.
↑ Susan L. Schwartz (2004). Rasa: Performing the Divine in India. Columbia University Press. pp. 12–15. ISBN 978-0-231-13144-5.
↑ Daniel Meyer-Dinkgräfe (2005). Approaches to Acting: Past and Present. Bloomsbury Academic. pp. 155–156. ISBN 978-1-4411-0381-9.
↑ Daniel Meyer-Dinkgräfe (2005). Approaches to Acting: Past and Present. Bloomsbury Academic. pp. 102–104. ISBN 978-1-4411-0381-9.
↑ Daniel Meyer-Dinkgräfe (2005). Approaches to Acting: Past and Present. Bloomsbury Academic. pp. 102–104. ISBN 978-1-4411-0381-9.
↑ Sreenath Nair 2015, pp. 15–38, Section 1, Chapter by Vatsyayan.
↑ Radhavallabh Tripathi 1991, pp. 22–28.
↑ Ananda Lal 2004, pp. 61–64.
↑ Wallace Dace 1963, pp. 249–254.
↑ Tarla Mehta 1995, p. 3.
↑ Kapila Vatsyayan (1997). The Square and the Circle of the Indian Arts. Abhinav Publications. pp. 43–46, 61–65, for various arts see 39–70. ISBN 978-81-7017-362-5.
↑ Kennedy, Dennis, ed. (2003). The Oxford encyclopedia of theatre & performance. Oxford ; New York: Oxford University Press. p. 927. ISBN 978-0-19-860174-6. OCLC 50999926.
↑ Emmie Te Nijenhuis 1974, pp. 3–4.
↑ Guy L. Beck (2006). Sacred Sound: Experiencing Music in World Religions. Wilfrid Laurier University Press. pp. 114–123. ISBN 978-0-88920-421-8.
↑ ^೬೪.೦ ^೬೪.೧ Rowell 2015, pp. 13–14.
↑ Nina Mirnig, Peter-Daniel Szanto & Michael Williams 2013, pp. 350–351.
↑ Ghosh 2002, pp. 248–292.
↑ Maurice Winternitz 2008, p. 9, 654.
↑ ^೬೮.೦ ^೬೮.೧ Emmie Te Nijenhuis 1974, p. 14.
↑ NA Jairazbhoy (1985), Harmonic Implications of Consonance and Dissonance in Ancient Indian Music, Pacific Review of Ethnomusicology, University of California Los Angeles, pages 28–31
↑ Sanskrit: Natyashastra Chapter 28, नाट्यशास्त्रम् अध्याय २८, ॥ २१॥
↑ Emmie Te Nijenhuis 1974, pp. 21–25.
↑ Emmie Te Nijenhuis 1974, pp. 13–14, 21–25.
↑ Cris Forster 2010.
↑ Maurice Winternitz 2008, p. 654.
↑ ^೭೫.೦ ^೭೫.೧ Emmie Te Nijenhuis 1974, p. 32-34.
↑ Emmie Te Nijenhuis 1974, pp. 14–25.
↑ Reginald Massey; Jamila Massey (1996). The Music of India. Abhinav Publications. pp. 22–25. ISBN 978-81-7017-332-8.
↑ Richa Jain (2002). Song of the Rainbow: A Work on Depiction of Music Through the Medium of Paintings in the Indian Tradition. Kanishka. pp. 26, 39–44. ISBN 978-81-7391-496-6.
↑ Rachel Van M. Baumer; James R. Brandon (1993). Sanskrit Drama in Performance. Motilal Banarsidass. pp. 117–118. ISBN 978-81-208-0772-3.
↑ Kirkwood, William G. (1990). "Shiva's dance at sundown: Implications of Indian aesthetics for poetics and rhetoric". Text and Performance Quarterly. 10 (2): 93–110. doi:10.1080/10462939009365961.
↑ Daniel Meyer-Dinkgräfe (2001). William S. Haney and Peter Malekin (ed.). Humanism and the Humanities in the Twenty-first Century. Bucknell University Press. pp. 114–117. ISBN 978-0-8387-5497-9.
↑ Daniel Meyer-Dinkgräfe (2005). Approaches to Acting: Past and Present. Bloomsbury Academic. pp. 166–167. ISBN 978-1-4411-0381-9.
↑ Arya Madhavan (2010). Kudiyattam Theatre and the Actor's Consciousness. Rodopi. pp. 44–49, 151–196. ISBN 978-90-420-2798-5.
↑ Sreenath Nair 2015, pp. 75–76.
↑ Daniel Meyer-Dinkgräfe (2001). William S. Haney and Peter Malekin (ed.). Humanism and the Humanities in the Twenty-first Century. Bucknell University Press. pp. 114–117. ISBN 978-0-8387-5497-9.Daniel Meyer-Dinkgräfe (2001). William S. Haney and Peter Malekin (ed.). Humanism and the Humanities in the Twenty-first Century. Bucknell University Press. pp. 114–117. ISBN 978-0-8387-5497-9.
↑ Michael Groden; Martin Kreiswirth; Imre Szeman (2005). The Johns Hopkins guide to literary theory & criticism. Johns Hopkins University Press. p. 518. ISBN 978-0-8018-8010-0.
↑ Ghosh 2002, pp. 148–212.
↑ Daniel Meyer-Dinkgräfe (2005). Approaches to Acting: Past and Present. Bloomsbury Academic. pp. 104–109. ISBN 978-1-4411-0381-9.
↑ Ghosh 2002, pp. 148–212, 489–490.
↑ ^೯೦.೦ ^೯೦.೧ Pandurang Vaman Kane 1971, pp. 45–46.
↑ Susan L. Schwartz (2004). Rasa: Performing the Divine in India. Columbia University Press. pp. 12–15. ISBN 978-0-231-13144-5.Susan L. Schwartz (2004). Rasa: Performing the Divine in India. Columbia University Press. pp. 12–15. ISBN 978-0-231-13144-5.
↑ Daniel Meyer-Dinkgräfe (2005). Approaches to Acting: Past and Present. Bloomsbury Academic. pp. 155–156. ISBN 978-1-4411-0381-9.Daniel Meyer-Dinkgräfe (2005). Approaches to Acting: Past and Present. Bloomsbury Academic. pp. 155–156. ISBN 978-1-4411-0381-9.
↑ Daniel Meyer-Dinkgräfe (2005). Approaches to Acting: Past and Present. Bloomsbury Academic. pp. 102–104. ISBN 978-1-4411-0381-9.Daniel Meyer-Dinkgräfe (2005). Approaches to Acting: Past and Present. Bloomsbury Academic. pp. 102–104. ISBN 978-1-4411-0381-9.
↑ Susan L. Schwartz (2004). Rasa: Performing the Divine in India. Columbia University Press. pp. 14–15, 56–60, 96–98. ISBN 978-0-231-13144-5.
↑ Daniel Meyer-Dinkgräfe (2005). Approaches to Acting: Past and Present. Bloomsbury Academic. p. 155. ISBN 978-1-4411-0381-9. Quote: (…) "the function of the art of theatre, described in the Natyashastra is to restore full human potential, life in enlightenment. The concept of beauty in Indian tradition is, therefore, conceived and presented as the experience of delight at a higher level of consciousness."
↑ Dalal 2014, p. 7.
↑ Dalal 2014, p. 1-2.
↑ Kale Pramod (1974). The Theatric Universe: (a Study of the Natyashastra). Popular Prakashan. pp. 9–10. ISBN 978-81-7154-118-8.
↑ Archana Verma (2011). Performance and Culture: Narrative, Image and Enactment in India. Cambridge Scholars Publishing. pp. 10–12. ISBN 978-1-4438-2832-1.
↑ Natalia Lidova 1994, p. 113.
↑ Tarla Mehta 1995, pp. 8–9.
↑ Natalia Lidova 1994, pp. 113–114.
↑ Ghosh 2002, p. 555.
↑ Susan L. Schwartz (2004). Rasa: Performing the Divine in India. Columbia University Press. pp. 12–15. ISBN 978-0-231-13144-5.Susan L. Schwartz (2004). Rasa: Performing the Divine in India. Columbia University Press. pp. 12–15. ISBN 978-0-231-13144-5.
↑ Daniel Meyer-Dinkgräfe (2005). Approaches to Acting: Past and Present. Bloomsbury Academic. pp. 155–156. ISBN 978-1-4411-0381-9.Daniel Meyer-Dinkgräfe (2005). Approaches to Acting: Past and Present. Bloomsbury Academic. pp. 155–156. ISBN 978-1-4411-0381-9.
↑ Kale Pramod (1974). The Theatric Universe: (a Study of the Natyashastra). Popular Prakashan. pp. 9–10. ISBN 978-81-7154-118-8.Kale Pramod (1974). The Theatric Universe: (a Study of the Natyashastra). Popular Prakashan. pp. 9–10. ISBN 978-81-7154-118-8.
↑ Dalal 2014, p. 278.
↑ Brenda Pugh McCutchen (2006). Teaching Dance as Art in Education. Human Kinetics. p. 450. ISBN 978-0-7360-5188-0.
↑ Frank Burch Brown (2014). The Oxford Handbook of Religion and the Arts. Oxford University Press. pp. 192–. ISBN 978-0-19-517667-4.
↑ Susan L. Schwartz (2004). Rasa: Performing the Divine in India. Columbia University Press. pp. 12–15. ISBN 978-0-231-13144-5.Susan L. Schwartz (2004). Rasa: Performing the Divine in India. Columbia University Press. pp. 12–15. ISBN 978-0-231-13144-5.
↑ Kirkwood, William G. (1990). "Shiva's dance at sundown: Implications of Indian aesthetics for poetics and rhetoric". Text and Performance Quarterly. 10 (2): 93–110. doi:10.1080/10462939009365961.Kirkwood, William G. (1990). "Shiva's dance at sundown: Implications of Indian aesthetics for poetics and rhetoric". Text and Performance Quarterly. 10 (2): 93–110. doi:10.1080/10462939009365961.

[1] "Natyashastra" (PDF). Sanskrit Documents.

[2] Coormaraswamy and Duggirala (1917). "The Mirror of Gesture". Harvard University Press. p. 4.; Also see chapter 36

[3] Katherine Young; Arvind Sharma (2004). Her Voice, Her Faith: Women Speak on World Religions. Westview Press. pp. 20–21. ISBN 978-0-8133-4666-3.

[4] Guy L. Beck (2012). Sonic Liturgy: Ritual and Music in Hindu Tradition. University of South Carolina Press. pp. 138–139. ISBN 978-1-61117-108-2. Quote: "A summation of the signal importance of the Natyashastra for Hindu religion and culture has been provided by Susan Schwartz, "In short, the Natyashastra is an exhaustive encyclopedic dissertation of the arts, with an emphasis on performing arts as its central feature. It is also full of invocations to deities, acknowledging the divine origins of the arts and the central role of performance arts in achieving divine goals (…)".

[FOOTNOTESreenath_Nair2015-5] ೫.೦ ^೫.೧ ^೫.೨ ^೫.೩ Sreenath Nair 2015.

[FOOTNOTEEmmie_Te_Nijenhuis19743–4,_7–25-6] ೬.೦ ^೬.೧ Emmie Te Nijenhuis 1974, pp. 3–4, 7–25.

[7] Guy L. Beck (2012). Sonic Liturgy: Ritual and Music in Hindu Tradition. University of South Carolina Press. pp. 138–139. ISBN 978-1-61117-108-2. Quote: "A summation of the signal importance of the Natyashastra for Hindu religion and culture has been provided by Susan Schwartz, "In short, the Natyashastra is an exhaustive encyclopedic dissertation of the arts, with an emphasis on performing arts as its central feature. It is also full of invocations to deities, acknowledging the divine origins of the arts and the central role of performance arts in achieving divine goals (…)".

[8] Susan L. Schwartz (2004). Rasa: Performing the Divine in India. Columbia University Press. pp. 12–15. ISBN 978-0-231-13144-5.

[FOOTNOTESunil_KothariAvinash_Pasricha2001117,_163-9] Sunil Kothari & Avinash Pasricha 2001, p. 117, 163.

[10] Daniel Meyer-Dinkgräfe (2005). Approaches to Acting: Past and Present. Bloomsbury Academic. pp. 102–104, 155–156. ISBN 978-1-4411-0381-9.

[FOOTNOTEAnanda_Lal2004308-11] Ananda Lal 2004, p. 308.

[12] Chandra Rajan (1999). Loom Of Time, Kalidasa. Penguin Books. p. 29. ISBN 978-0-14-400078-4.

[13] ML Varadpande (1990), History of Indian Theatre, Volume 1, Abhinav, ISBN 978-8170172789, pages 45–47

[FOOTNOTEWallace_Dace1963249-14] Wallace Dace 1963, p. 249.

[FOOTNOTENatalia_Lidova2014-15] {೧೫.೦೦} ^{೧೫.೦೧} ^{೧೫.೦೨} ^{೧೫.೦೩} ^{೧೫.೦೪} ^{೧೫.೦೫} ^{೧೫.೦೬} ^{೧೫.೦೭} ^{೧೫.೦೮} ^{೧೫.೦೯} Natalia Lidova 2014.

[FOOTNOTETarla_Mehta1995xxiv,_19–20-16] Tarla Mehta 1995, pp. xxiv, 19–20.

[FOOTNOTEGhosh2002p._2_note_7–12-17] Ghosh 2002, p. 2 note 7–12.

[FOOTNOTENina_MirnigPeter-Daniel_SzantoMichael_Williams2013350-18] Nina Mirnig, Peter-Daniel Szanto & Michael Williams 2013, p. 350.

[19] Kale Pramod (1974). The Theatric Universe: (a Study of the Natyashastra). Popular Prakashan. pp. 10–11. ISBN 978-81-7154-118-8.

[20] Kale Pramod (1974). The Theatric Universe: (a Study of the Natyashastra). Popular Prakashan. pp. 8–9. ISBN 978-81-7154-118-8.

[FOOTNOTEPandurang_Vaman_Kane197111–15-21] Pandurang Vaman Kane 1971, pp. 11–15.

[22] Kale Pramod (1974). The Theatric Universe: (a Study of the Natyashastra). Popular Prakashan. pp. 8–9. ISBN 978-81-7154-118-8.

[FOOTNOTEMaurice_Winternitz20089–10-23] Maurice Winternitz 2008, pp. 9–10.

[FOOTNOTEKapila_Vatsyayan20016-24] Kapila Vatsyayan 2001, p. 6.

[25] Manmohan Ghosh, ed. (1950). Natyashastra. Calcutta: Asiatic Society. See introduction p. xxvi for discussion of dates

[FOOTNOTEMaurice_Winternitz200811-26] Maurice Winternitz 2008, p. 11.

[27] Susan L. Schwartz (2004). Rasa: Performing the Divine in India. Columbia University Press. pp. 12–15. ISBN 978-0-231-13144-5.

[FOOTNOTERowell20159-28] Rowell 2015, p. 9.

[FOOTNOTERowell201511–12-29] Rowell 2015, pp. 11–12.

[FOOTNOTERowell201512–13-30] Rowell 2015, pp. 12–13.

[FOOTNOTENatalia_Lidova1994112-31] Natalia Lidova 1994, p. 112.

[FOOTNOTEMaurice_Winternitz2008181–182-32] Maurice Winternitz 2008, pp. 181–182.

[FOOTNOTEEmmie_Te_Nijenhuis19741–25-33] Emmie Te Nijenhuis 1974, pp. 1–25.

[FOOTNOTEMaurice_Winternitz20087-34] Maurice Winternitz 2008, p. 7.

[FOOTNOTEPandurang_Vaman_Kane197111-35] Pandurang Vaman Kane 1971, p. 11.

[FOOTNOTEPandurang_Vaman_Kane197115–16-36] Pandurang Vaman Kane 1971, pp. 15–16.

[FOOTNOTEKapila_Vatsyayan2001-37] ೩೭.೦ ^೩೭.೧ ^೩೭.೨ ^೩೭.೩ Kapila Vatsyayan 2001.

[38] Guy L. Beck (2012). Sonic Liturgy: Ritual and Music in Hindu Tradition. University of South Carolina Press. pp. 138–139. ISBN 978-1-61117-108-2. Quote: "A summation of the signal importance of the Natyashastra for Hindu religion and culture has been provided by Susan Schwartz, "In short, the Natyashastra is an exhaustive encyclopedic dissertation of the arts, with an emphasis on performing arts as its central feature. It is also full of invocations to deities, acknowledging the divine origins of the arts and the central role of performance arts in achieving divine goals (…)".

[FOOTNOTERadhavallabh_Tripathi199114–31-39] Radhavallabh Tripathi 1991, pp. 14–31.

[FOOTNOTETieken1998171-40] ೪೦.೦ ^೪೦.೧ ^೪೦.೨ Tieken 1998, p. 171.

[FOOTNOTEMaurice_Winternitz20088-9-41] ೪೧.೦ ^೪೧.೧ ^೪೧.೨ Maurice Winternitz 2008, p. 8-9.

[FOOTNOTERadhavallabh_Tripathi199132–46-42] Radhavallabh Tripathi 1991, pp. 32–46.

[FOOTNOTEBiswanath_BhattacharyaRamaranjan_Mukherji1994161–163,_292–293-43] Biswanath Bhattacharya & Ramaranjan Mukherji 1994, pp. 161–163, 292–293.

[FOOTNOTETrimbak_Govind_Mainkar1978-44] Trimbak Govind Mainkar 1978.

[FOOTNOTETarla_Mehta1995104–106-45] ೪೫.೦ ^೪೫.೧ Tarla Mehta 1995, pp. 104–106.

[46] Susan L. Schwartz (2004). Rasa: Performing the Divine in India. Columbia University Press. pp. 12–15. ISBN 978-0-231-13144-5.

[47] Katherine Brisbane; et al. (2005). The World Encyclopedia of Contemporary Theatre: Volume 5: Asia/Pacific. Routledge. pp. 159–160. ISBN 978-1-134-92978-8.

[48] Theo D'haen; David Damrosch; Djelal Kadir (2011). The Routledge Companion to World Literature. Routledge. p. 45. ISBN 978-1-136-65576-0.

[49] Guy L. Beck (2012). Sonic Liturgy: Ritual and Music in Hindu Tradition. University of South Carolina Press. pp. 138–139. ISBN 978-1-61117-108-2. Quote: "A summation of the signal importance of the Natyashastra for Hindu religion and culture has been provided by Susan Schwartz, "In short, the Natyashastra is an exhaustive encyclopedic dissertation of the arts, with an emphasis on performing arts as its central feature. It is also full of invocations to deities, acknowledging the divine origins of the arts and the central role of performance arts in achieving divine goals (…)".

[50] Martin Banham (1995). The Cambridge Guide to Theatre. Cambridge University Press. pp. 519. ISBN 978-0-521-43437-9.

[51] Susan L. Schwartz (2004). Rasa: Performing the Divine in India. Columbia University Press. pp. 12–15. ISBN 978-0-231-13144-5.

[dmdp155-52] Daniel Meyer-Dinkgräfe (2005). Approaches to Acting: Past and Present. Bloomsbury Academic. pp. 155–156. ISBN 978-1-4411-0381-9.

[53] Daniel Meyer-Dinkgräfe (2005). Approaches to Acting: Past and Present. Bloomsbury Academic. pp. 102–104. ISBN 978-1-4411-0381-9.

[54] Daniel Meyer-Dinkgräfe (2005). Approaches to Acting: Past and Present. Bloomsbury Academic. pp. 102–104. ISBN 978-1-4411-0381-9.

[FOOTNOTESreenath_Nair201515–38,_Section_1,_Chapter_by_Vatsyayan-55] Sreenath Nair 2015, pp. 15–38, Section 1, Chapter by Vatsyayan.

[FOOTNOTERadhavallabh_Tripathi199122–28-56] Radhavallabh Tripathi 1991, pp. 22–28.

[FOOTNOTEAnanda_Lal200461–64-57] Ananda Lal 2004, pp. 61–64.

[FOOTNOTEWallace_Dace1963249–254-58] Wallace Dace 1963, pp. 249–254.

[FOOTNOTETarla_Mehta19953-59] Tarla Mehta 1995, p. 3.

[60] Kapila Vatsyayan (1997). The Square and the Circle of the Indian Arts. Abhinav Publications. pp. 43–46, 61–65, for various arts see 39–70. ISBN 978-81-7017-362-5.

[61] Kennedy, Dennis, ed. (2003). The Oxford encyclopedia of theatre & performance. Oxford ; New York: Oxford University Press. p. 927. ISBN 978-0-19-860174-6. OCLC 50999926.

[FOOTNOTEEmmie_Te_Nijenhuis19743–4-62] Emmie Te Nijenhuis 1974, pp. 3–4.

[63] Guy L. Beck (2006). Sacred Sound: Experiencing Music in World Religions. Wilfrid Laurier University Press. pp. 114–123. ISBN 978-0-88920-421-8.

[FOOTNOTERowell201513–14-64] ೬೪.೦ ^೬೪.೧ Rowell 2015, pp. 13–14.

[FOOTNOTENina_MirnigPeter-Daniel_SzantoMichael_Williams2013350–351-65] Nina Mirnig, Peter-Daniel Szanto & Michael Williams 2013, pp. 350–351.

[FOOTNOTEGhosh2002248–292-66] Ghosh 2002, pp. 248–292.

[FOOTNOTEMaurice_Winternitz20089,_654-67] Maurice Winternitz 2008, p. 9, 654.

[FOOTNOTEEmmie_Te_Nijenhuis197414-68] ೬೮.೦ ^೬೮.೧ Emmie Te Nijenhuis 1974, p. 14.

[69] NA Jairazbhoy (1985), Harmonic Implications of Consonance and Dissonance in Ancient Indian Music, Pacific Review of Ethnomusicology, University of California Los Angeles, pages 28–31

[70] Sanskrit: Natyashastra Chapter 28, नाट्यशास्त्रम् अध्याय २८, ॥ २१॥

[FOOTNOTEEmmie_Te_Nijenhuis197421–25-71] Emmie Te Nijenhuis 1974, pp. 21–25.

[FOOTNOTEEmmie_Te_Nijenhuis197413–14,_21–25-72] Emmie Te Nijenhuis 1974, pp. 13–14, 21–25.

[FOOTNOTECris_Forster2010-73] Cris Forster 2010.

[FOOTNOTEMaurice_Winternitz2008654-74] Maurice Winternitz 2008, p. 654.

[FOOTNOTEEmmie_Te_Nijenhuis197432-34-75] ೭೫.೦ ^೭೫.೧ Emmie Te Nijenhuis 1974, p. 32-34.

[FOOTNOTEEmmie_Te_Nijenhuis197414–25-76] Emmie Te Nijenhuis 1974, pp. 14–25.

[77] Reginald Massey; Jamila Massey (1996). The Music of India. Abhinav Publications. pp. 22–25. ISBN 978-81-7017-332-8.

[78] Richa Jain (2002). Song of the Rainbow: A Work on Depiction of Music Through the Medium of Paintings in the Indian Tradition. Kanishka. pp. 26, 39–44. ISBN 978-81-7391-496-6.

[79] Rachel Van M. Baumer; James R. Brandon (1993). Sanskrit Drama in Performance. Motilal Banarsidass. pp. 117–118. ISBN 978-81-208-0772-3.

[80] Kirkwood, William G. (1990). "Shiva's dance at sundown: Implications of Indian aesthetics for poetics and rhetoric". Text and Performance Quarterly. 10 (2): 93–110. doi:10.1080/10462939009365961.

[81] Daniel Meyer-Dinkgräfe (2001). William S. Haney and Peter Malekin (ed.). Humanism and the Humanities in the Twenty-first Century. Bucknell University Press. pp. 114–117. ISBN 978-0-8387-5497-9.

[82] Daniel Meyer-Dinkgräfe (2005). Approaches to Acting: Past and Present. Bloomsbury Academic. pp. 166–167. ISBN 978-1-4411-0381-9.

[83] Arya Madhavan (2010). Kudiyattam Theatre and the Actor's Consciousness. Rodopi. pp. 44–49, 151–196. ISBN 978-90-420-2798-5.

[FOOTNOTESreenath_Nair201575–76-84] Sreenath Nair 2015, pp. 75–76.

[85] Daniel Meyer-Dinkgräfe (2001). William S. Haney and Peter Malekin (ed.). Humanism and the Humanities in the Twenty-first Century. Bucknell University Press. pp. 114–117. ISBN 978-0-8387-5497-9.Daniel Meyer-Dinkgräfe (2001). William S. Haney and Peter Malekin (ed.). Humanism and the Humanities in the Twenty-first Century. Bucknell University Press. pp. 114–117. ISBN 978-0-8387-5497-9.

[86] Michael Groden; Martin Kreiswirth; Imre Szeman (2005). The Johns Hopkins guide to literary theory & criticism. Johns Hopkins University Press. p. 518. ISBN 978-0-8018-8010-0.

[FOOTNOTEGhosh2002148–212-87] Ghosh 2002, pp. 148–212.

[88] Daniel Meyer-Dinkgräfe (2005). Approaches to Acting: Past and Present. Bloomsbury Academic. pp. 104–109. ISBN 978-1-4411-0381-9.

[FOOTNOTEGhosh2002148–212,_489–490-89] Ghosh 2002, pp. 148–212, 489–490.

[FOOTNOTEPandurang_Vaman_Kane197145–46-90] ೯೦.೦ ^೯೦.೧ Pandurang Vaman Kane 1971, pp. 45–46.

[91] Susan L. Schwartz (2004). Rasa: Performing the Divine in India. Columbia University Press. pp. 12–15. ISBN 978-0-231-13144-5.Susan L. Schwartz (2004). Rasa: Performing the Divine in India. Columbia University Press. pp. 12–15. ISBN 978-0-231-13144-5.

[92] Daniel Meyer-Dinkgräfe (2005). Approaches to Acting: Past and Present. Bloomsbury Academic. pp. 155–156. ISBN 978-1-4411-0381-9.Daniel Meyer-Dinkgräfe (2005). Approaches to Acting: Past and Present. Bloomsbury Academic. pp. 155–156. ISBN 978-1-4411-0381-9.

[93] Daniel Meyer-Dinkgräfe (2005). Approaches to Acting: Past and Present. Bloomsbury Academic. pp. 102–104. ISBN 978-1-4411-0381-9.Daniel Meyer-Dinkgräfe (2005). Approaches to Acting: Past and Present. Bloomsbury Academic. pp. 102–104. ISBN 978-1-4411-0381-9.

[94] Susan L. Schwartz (2004). Rasa: Performing the Divine in India. Columbia University Press. pp. 14–15, 56–60, 96–98. ISBN 978-0-231-13144-5.

[95] Daniel Meyer-Dinkgräfe (2005). Approaches to Acting: Past and Present. Bloomsbury Academic. p. 155. ISBN 978-1-4411-0381-9. Quote: (…) "the function of the art of theatre, described in the Natyashastra is to restore full human potential, life in enlightenment. The concept of beauty in Indian tradition is, therefore, conceived and presented as the experience of delight at a higher level of consciousness."

[FOOTNOTEDalal20147-96] Dalal 2014, p. 7.

[FOOTNOTEDalal20141-2-97] Dalal 2014, p. 1-2.

[98] Kale Pramod (1974). The Theatric Universe: (a Study of the Natyashastra). Popular Prakashan. pp. 9–10. ISBN 978-81-7154-118-8.

[99] Archana Verma (2011). Performance and Culture: Narrative, Image and Enactment in India. Cambridge Scholars Publishing. pp. 10–12. ISBN 978-1-4438-2832-1.

[FOOTNOTENatalia_Lidova1994113-100] Natalia Lidova 1994, p. 113.

[FOOTNOTETarla_Mehta19958–9-101] Tarla Mehta 1995, pp. 8–9.

[FOOTNOTENatalia_Lidova1994113–114-102] Natalia Lidova 1994, pp. 113–114.

[FOOTNOTEGhosh2002555-103] Ghosh 2002, p. 555.

[104] Susan L. Schwartz (2004). Rasa: Performing the Divine in India. Columbia University Press. pp. 12–15. ISBN 978-0-231-13144-5.Susan L. Schwartz (2004). Rasa: Performing the Divine in India. Columbia University Press. pp. 12–15. ISBN 978-0-231-13144-5.

[105] Daniel Meyer-Dinkgräfe (2005). Approaches to Acting: Past and Present. Bloomsbury Academic. pp. 155–156. ISBN 978-1-4411-0381-9.Daniel Meyer-Dinkgräfe (2005). Approaches to Acting: Past and Present. Bloomsbury Academic. pp. 155–156. ISBN 978-1-4411-0381-9.

[106] Kale Pramod (1974). The Theatric Universe: (a Study of the Natyashastra). Popular Prakashan. pp. 9–10. ISBN 978-81-7154-118-8.Kale Pramod (1974). The Theatric Universe: (a Study of the Natyashastra). Popular Prakashan. pp. 9–10. ISBN 978-81-7154-118-8.

[FOOTNOTEDalal2014278-107] Dalal 2014, p. 278.

[108] Brenda Pugh McCutchen (2006). Teaching Dance as Art in Education. Human Kinetics. p. 450. ISBN 978-0-7360-5188-0.

[109] Frank Burch Brown (2014). The Oxford Handbook of Religion and the Arts. Oxford University Press. pp. 192–. ISBN 978-0-19-517667-4.

[110] Susan L. Schwartz (2004). Rasa: Performing the Divine in India. Columbia University Press. pp. 12–15. ISBN 978-0-231-13144-5.Susan L. Schwartz (2004). Rasa: Performing the Divine in India. Columbia University Press. pp. 12–15. ISBN 978-0-231-13144-5.

[111] Kirkwood, William G. (1990). "Shiva's dance at sundown: Implications of Indian aesthetics for poetics and rhetoric". Text and Performance Quarterly. 10 (2): 93–110. doi:10.1080/10462939009365961.Kirkwood, William G. (1990). "Shiva's dance at sundown: Implications of Indian aesthetics for poetics and rhetoric". Text and Performance Quarterly. 10 (2): 93–110. doi:10.1080/10462939009365961.

[೧]

[೨]

[೩]

[೪]

[೫]

[೬]

[೭]

[೮]

[೯]

[೧೦]

[೧೧]

[೧೨]

[೧೪]

[೧೫]

[೧೬]

[೧೭]

[೧೮]

[೧೯]

[೨೦]

[೨೧]

[೨೨]

[೨೩]

[೨೪]

[೨೫]

[೨೬]

[೨೭]

[೨೮]

[೨೯]

[೩೦]

[೩೧]

[೩೨]

[೩೩]

[೩೪]

[೩೫]

[೩೬]

[೩೭]

[೩೮]

[೩೯]

[೪೦]

[೪೧]

[೪೨]

[೪೩]

[೪೪]

[೪೫]

[೪೬]

[೪೭]

[೪೮]

[೪೯]

[೫೦]

[೫೧]

[೫೨]

[೫೩]

[೫೪]

[೫೫]

[೫೬]

[೫೭]

[೫೮]

[೫೯]

[೬೦]

[೬೧]

[೬೨]

[೬೩]

[೬೪]

[೬೫]

[೬೬]

[೬೭]

[೬೮]

[೬೯]

[೭೨]

[೭೩]

[೭೪]

[೭೫]

[೭೬]

[೭೭]

[೭೮]

[೭೯]

[೮೦]

[೮೧]

[೮೨]

[೮೩]

[೮೪]

[೮೫]

[೮೬]

[೮೭]

[೮೮]

[೮೯]

[೯೦]

[೯೧]

[೯೨]

[೯೩]

[೯೪]

[೯೫]

[೯೬]

[೯೭]

[೯೮]

[೯೯]

[೧೦೦]

[೧೦೧]

[೧೦೨]

[೧೦೩]