ವಿಷಯಕ್ಕೆ ಹೋಗು

ಪುಷ್ಕರ್

ವಿಕಿಪೀಡಿಯದಿಂದ, ಇದು ಮುಕ್ತ ಹಾಗೂ ಸ್ವತಂತ್ರ ವಿಶ್ವಕೋಶ

ಪುಷ್ಕರ್ ಎಂಬುದು ಅಜ್ಮೀರ್ ನಗರ ಸಮೀಪದಲ್ಲಿರುವ ಒಂದು ದೇವಾಲಯ ಪಟ್ಟಣವಾಗಿದೆ. ಭಾರತದ ರಾಜಸ್ಥಾನ ರಾಜ್ಯ ಅಜ್ಮೀರ್ ಜಿಲ್ಲೆ ಪುಷ್ಕರ್ ತಹಸಿಲ್‍ನ ಪ್ರಧಾನ ಕಚೇರಿಯಾಗಿದೆ. ಇದು ಅಜ್ಮೀರ್ ವಾಯುವ್ಯಕ್ಕೆ ಸುಮಾರು 10 km (6.2 mi) ಮೈಲಿ) ಮತ್ತು ಜೈಪುರ ನೈಋತ್ಯಕ್ಕೆ ಸುಮಾರು 150 ಕಿಮೀ (93 ಮೈಲಿ) ದೂರದಲ್ಲಿದೆ.[೧] ಇದು ಹಿಂದೂಗಳು ಮತ್ತು ಸಿಖ್ಖರ ತೀರ್ಥಯಾತ್ರೆಯಾಗಿದೆ. ಪುಷ್ಕರ್ನಲ್ಲಿ ಅನೇಕ ದೇವಾಲಯಗಳಿವೆ. ಪುಷ್ಕರ್‌ನಲ್ಲಿನ ಹೆಚ್ಚಿನ ದೇವಾಲಯಗಳು ಮತ್ತು ಘಾಟ್‌ಗಳು 18ನೇ ಶತಮಾನಕ್ಕೆ ಸೇರಿದವು ಮತ್ತು ನಂತರದವುಗಳಾಗಿವೆ. ಏಕೆಂದರೆ ಈ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಮುಸ್ಲಿಂ ವಿಜಯದ ಸಮಯದಲ್ಲಿ ಅನೇಕ ದೇವಾಲಯಗಳು ನಾಶವಾದವು.[೨] ನಂತರ, ನಾಶವಾದ ದೇವಾಲಯಗಳನ್ನು ಪುನರ್ನಿರ್ಮಿಸಲಾಯಿತು. ಪುಷ್ಕರ್ ದೇವಾಲಯಗಳಲ್ಲಿ ಅತ್ಯಂತ ಪ್ರಸಿದ್ಧವಾದದ್ದು ಕೆಂಪು ಗೋಪುರಗಳುಳ್ಳ ಬ್ರಹ್ಮ ದೇವಾಲಯ. ಇದನ್ನು ಹಿಂದೂಗಳು ವಿಶೇಷವಾಗಿ ಶಕ್ತಿಸಂನಲ್ಲಿ ಪವಿತ್ರ ನಗರವೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಈ ನಗರದಲ್ಲಿ ಮಾಂಸ ಮತ್ತು ಮೊಟ್ಟೆ ಸೇವನೆಯನ್ನು ನಿಷೇಧಿಸಲಾಗಿದೆ. ಹಾಗೆಯೇ ಮದ್ಯ ಮತ್ತು ಮಾದಕ ದ್ರವ್ಯಗಳನ್ನು ನಿಷೇಧಿಸಲಾಗಿದೆ.[೩][೪] ಪುಷ್ಕರ್ ಸರೋವರ ದಡದಲ್ಲಿ ಯಾತ್ರಾರ್ಥಿಗಳು ಸ್ನಾನ ಮಾಡುವ ಅನೇಕ ಘಾಟ್ಗಳಿವೆ. ಗುರುನಾನಕ್ ಮತ್ತು ಗುರು ಗೋವಿಂದ್ ಸಿಂಗ್ ಅವರ ಗುರುದ್ವಾರಗಳಿಗೂ ಪುಷ್ಕರ್ ಮಹತ್ವದ್ದಾಗಿದೆ. ಸ್ನಾನದ ಘಾಟ್‌ಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದನ್ನು ಗುರು ಗೋವಿಂದ್ ಸಿಂಗ್ ಅವರ ನೆನಪಿಗಾಗಿ ಸಿಖ್ಖರು ನಿರ್ಮಿಸಿದ ಗೋವಿಂದ್ ಘಾಟ್ ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ.[೫]

ಪುಷ್ಕರ್ ತನ್ನ ವಾರ್ಷಿಕ ಜಾತ್ರೆಗೆ ಹೆಸರುವಾಸಿಯಾಗಿದ್ದು, (ಪುಷ್ಕರ್ ಒಂಟೆ ಮೇಳ) ಜಾನುವಾರು, ಕುದುರೆಗಳು ಮತ್ತು ಒಂಟೆಗಳ ವ್ಯಾಪಾರ ಉತ್ಸವವನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿರುತ್ತದೆ.[೬] ಇದನ್ನು ಹಿಂದೂ ಪಂಚಾಂಗ ಪ್ರಕಾರ ಕಾರ್ತಿಕ ಪೂರ್ಣಿಮೆಯನ್ನು ಗುರುತಿಸುವ ಶರತ್ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಏಳು ದಿನಗಳ ಕಾಲ ನಡೆಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಇದು ಸುಮಾರು 200,000 ಜನರನ್ನು ಆಕರ್ಷಿಸುತ್ತದೆ.[೭] 1998ರಲ್ಲಿ, ಪುಷ್ಕರ್ ಸುಮಾರು 1 ದಶಲಕ್ಷ ದೇಶೀಯ (95%) ಮತ್ತು ಅಂತಾರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಪ್ರವಾಸಿಗರನ್ನು ವರ್ಷವಿಡೀ ಆತಿಥ್ಯ ವಹಿಸಿತು.[೮]

ವ್ಯುತ್ಪತ್ತಿಶಾಸ್ತ್ರ

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]
ಮಳೆಗಾಲದ ನಂತರ ಪುಷ್ಕರ್ ಕಾಣಿಸಿಕೊಂಡ ಚಿತ್ರಣ

ಸಂಸ್ಕೃತದಲ್ಲಿ, ಪುಷ್ಕರ ಎಂದರೆ "ನೀಲಿ ಕಮಲದ ಹೂವು" ಎಂದರ್ಥ.[೯][೧೦]

ಸ್ಥಳ

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಪುಷ್ಕರ್ ಅರಾವಳಿ ಪರ್ವತಗಳ ಪಶ್ಚಿಮ ಭಾಗದಲ್ಲಿರುವ ರಾಜಸ್ಥಾನದ ಮಧ್ಯ-ಪೂರ್ವ ಭಾಗದಲ್ಲಿದೆ. ಪುಷ್ಕರ್ನಿಂದ ಹತ್ತಿರದ ವಿಮಾನ ನಿಲ್ದಾಣವೆಂದರೆ ಕಿಶನ್‌ಗರ್‌ನ ಕಿಶನ್‌ಗರ್‌ ವಿಮಾನ ನಿಲ್ದಾಣ. ಇದು ಸುಮಾರು 45 km (28 mi) ಕಿ. ಮೀ. (28 ಮೈಲಿ) ಈಶಾನ್ಯದಲ್ಲಿದೆ. ಪುಷ್ಕರ್, ಅಜ್ಮೀರ್ ಸುಮಾರು 10 km (6.2 mi) ಕಿ. ಮೀ. (6.2 ಮೈಲಿ) ದೂರದಲ್ಲಿದೆ. ಇದು ಪುಷ್ಕರ್ ರಸ್ತೆಯ ಮೂಲಕ ಸಂಪರ್ಕ ಹೊಂದಿದೆ(ಹೆದ್ದಾರಿ 58). ಇದು ಅರಾವಳಿ ಪರ್ವತಗಳ ಮೇಲೆ ಹಾದುಹೋಗುತ್ತದೆ. ಅಜ್ಮೀರ್ ಹತ್ತಿರದ ಪ್ರಮುಖ ರೈಲು ನಿಲ್ದಾಣವಾಗಿದೆ.[೧೧]

ದಂತಕಥೆ

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಪುಷ್ಕರ್ ಅನ್ನು ಬ್ರಹ್ಮನು ಬಹಳ ಕಾಲ ತಪಸ್ಸು ಮಾಡಿದ ಸ್ಥಳವೆಂದು ನಂಬಲಾಗಿದೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ಇದು ಹಿಂದೂ ಸೃಷ್ಟಿಕರ್ತ ದೇವರಿಗೆ ದೇವಾಲಯವನ್ನು ಹೊಂದಿರುವ ಅಪರೂಪದ ಸ್ಥಳಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗಿದೆ. ಪದ್ಮ ಪುರಾಣ ಪ್ರಕಾರ, ಒಮ್ಮೆ ಬ್ರಹ್ಮನು ಭೂಮಿಗೆ ಹೋಗಿ ಪ್ರಸ್ತುತ ಪುಷ್ಕರ್ ಪ್ರದೇಶವನ್ನು ತಲುಪಲು ನಿರ್ಧರಿಸಿದ. ನಂತರ, ಅನೇಕ ಮರಗಳು ಮತ್ತು ಬಳ್ಳಿಗಳಿಂದ ತುಂಬಿದ, ಅನೇಕ ಹೂವುಗಳಿಂದ ಅಲಂಕರಿಸಲ್ಪಟ್ಟ, ಅನೇಕ ಪಕ್ಷಿಗಳ ಟಿಪ್ಪಣಿಗಳಿಂದ ತುಂಬಿದ ಮತ್ತು ಅನೇಕ ಮೃಗಗಳ ಗುಂಪುಗಳಿಂದ ತುಂಬಿದ ಅರಣ್ಯವನ್ನು ಪ್ರವೇಶಿಸಿದನು. ಬ್ರಹ್ಮನು ಕಾಡುಗಳು ಮತ್ತು ಮರಗಳಿಂದ ಬಹಳ ಸಂತೋಷಪಟ್ಟನು. ಸಾವಿರ ವರ್ಷಗಳ ಕಾಲ ಪುಷ್ಕರ್‌ನಲ್ಲಿ ಉಳಿದ ನಂತರ ಭೂಮಿಯನ್ನು ಅದರ ಮಧ್ಯಭಾಗಕ್ಕೆ ನಡುಗುವಂತೆ ಮಾಡಿದ ಕಮಲವನ್ನು ನೆಲಕ್ಕೆ ಎಸೆದನು. ದೇವತೆಗಳೂ ಸಹ ಬೆಚ್ಚಿಬಿದ್ದರು. ಈ ಕೋಲಾಹಲಕ್ಕೆ ಕಾರಣವೇನೆಂದು ತಿಳಿಯದೆ, ಬ್ರಹ್ಮನನ್ನು ಹುಡುಕಲು ಹೋದರು. ಆದರೆ ಆತ ಸಿಗಲಿಲ್ಲ. ವಿಷ್ಣು ಅವರಿಗೆ ಕಂಪನಕ್ಕೆ ಕಾರಣವನ್ನು ತಿಳಿಸಿ, ಬ್ರಹ್ಮನನ್ನು ಭೇಟಿಯಾಗಲು ಅವರನ್ನು ಪುಷ್ಕರಿಗೆ ಕರೆದೊಯ್ದನು. ಆದಾಗ್ಯೂ, ಅವರಿಗೆ ಆತನ ಒಂದು ನೋಟ ಸಿಗಲಿಲ್ಲ. ಬ್ರಹ್ಮನನ್ನು ನೋಡಲು ಸಾಧ್ಯವಾಗುವಂತೆ ವೈದಿಕ ವಿಧಿಗಳ ಪ್ರಕಾರ ಧ್ಯಾನ ಮಾಡುವಂತೆ ವಾಯು ಮತ್ತು ಬೃಹಸ್ಪತಿಯು ಅವರಿಗೆ ಸಲಹೆ ನೀಡಿದರು. ಬಹಳ ಸಮಯದ ನಂತರ ಸೃಷ್ಟಿಕರ್ತ-ದೇವರು ಅವರಿಗೆ ಗೋಚರಿಸಿದನು. ಅವರು ಏಕೆ ಇಷ್ಟು ದುಃಖದಲ್ಲಿದ್ದಾರೆ ಎಂದು ಅವರನ್ನು ಕೇಳಿದನು. ದೇವರುಗಳು ಆತನ ಕೈಯಿಂದ ಕಮಲವನ್ನು ಬೀಳಿಸಿದ್ದರಿಂದ ಉಂಟಾದ ಕೋಲಾಹಲದ ಬಗ್ಗೆ ತಿಳಿಸಿ, ಅದಕ್ಕೆ ಕಾರಣವನ್ನು ಕೇಳಿದರು. ಮಕ್ಕಳ ಜೀವವನ್ನು ಕಸಿದುಕೊಳ್ಳುತ್ತಿದ್ದ ವಜ್ರನಾಭ ಎಂಬ ರಾಕ್ಷಸನು ದೇವತೆಗಳನ್ನು ಕೊಲ್ಲಲು ಅಲ್ಲಿ ಕಾಯುತ್ತಿದ್ದನು. ಆದರೆ ಬ್ರಹ್ಮನು ಕಮಲವನ್ನು ಬೀಳಿಸುವ ಮೂಲಕ ಅವನ ನಾಶವನ್ನು ಮಾಡಿದನು ಎಂದು ಬ್ರಹ್ಮ ಅವರಿಗೆ ತಿಳಿಸಿದನು. ಆತ ಅಲ್ಲಿ ಕಮಲವನ್ನು ಬೀಳಿಸಿದ್ದರಿಂದ, ಆ ಸ್ಥಳವನ್ನು ಧಾರ್ಮಿಕ ಅರ್ಹತೆಯನ್ನು ನೀಡುವ, ಪವಿತ್ರಗೊಳಿಸುವ, ಶ್ರೇಷ್ಠವಾದ, ಪವಿತ್ರ ಸ್ಥಳವಾದ ಪುಷ್ಕರ ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತಿತ್ತು.[೧೨]

ಇತಿಹಾಸ

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಪುಷ್ಕರ್ ಭಾರತದ ಕೆಲವು ಅತ್ಯಂತ ಹಳೆಯ ಭೌಗೋಳಿಕ ರಚನೆಗಳ ಸಮೀಪದಲ್ಲಿದೆ. ಖೇರಾ ಮತ್ತು ಕದೇರಿ ಬಳಿಯ ಸೂಕ್ಷ್ಮ ಶಿಲಾಮುದ್ರಣಗಳು ಈ ಪ್ರದೇಶವು ಪ್ರಾಚೀನ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ನೆಲೆಗೊಂಡಿತ್ತು ಎಂದು ಸೂಚಿಸುತ್ತವೆ. ಅದರ ಸಮೀಪದಲ್ಲಿರುವ ಅರಾವಳಿ ಬೆಟ್ಟಗಳು ಮೊಹೆಂಜೋದಾರೋ ಶೈಲಿಯ ಕಲಾಕೃತಿಗಳನ್ನು ನೀಡಿವೆ. ಆದರೆ ಈ ವಸ್ತುಗಳನ್ನು ನಂತರ ಸಾಗಿಸಿರಬಹುದು ಎಂಬ ಕಾರಣದಿಂದಾಗಿ ಈ ಸಂಪರ್ಕವು ಅಸ್ಪಷ್ಟವಾಗಿದೆ. ಇದರ ಸಮೀಪದ ತಾಣಗಳು ಬದ್ಲಿ ಗ್ರಾಮದ ಬಳಿ ಅಶೋಕನ ಪೂರ್ವವೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾದ ಪ್ರಾಚೀನ ಬ್ರಾಹ್ಮಿ ಲಿಪಿ ಶಾಸನಗಳ ಮೂಲಗಳಾಗಿವೆ.[೧೩] ಸ್ಥಳೀಯ ಉತ್ಖನನಗಳು ಕೆಂಪು ಸರಕು ಮತ್ತು ಬಣ್ಣ ಬಳಿದ ಬೂದು ಸರಕುಗಳ ಮೂಲವಾಗಿದ್ದು, ಪ್ರಾಚೀನ ಒಪ್ಪಂದಗಳನ್ನು ದೃಢಪಡಿಸುತ್ತವೆ.[೧೪]

ಪುಷ್ಕರ್ ಅನ್ನು ರಾಮಾಯಣ, ಮಹಾಭಾರತ ಮತ್ತು ಪುರಾಣಗಳಲ್ಲಿ ಉಲ್ಲೇಖಿಸಲಾಗಿದೆ. ಇದು ಹಿಂದೂ ಧರ್ಮದ ಐತಿಹಾಸಿಕ ಮತ್ತು ಧಾರ್ಮಿಕ ಸಂಪ್ರದಾಯದಲ್ಲಿ ಅದರ ಮಹತ್ವವನ್ನು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ.[೧೫][೧೬] 1ನೇ ಸಹಸ್ರಮಾನದ ದಿನಾಂಕದ ಅನೇಕ ಪಠ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ಈ ನಗರವನ್ನು ಉಲ್ಲೇಖಿಸಲಾಗಿದೆ.[೧೭] ಆದಾಗ್ಯೂ, ಈ ಗ್ರಂಥಗಳು ಐತಿಹಾಸಿಕವಾಗಿಲ್ಲ. ಪುಷ್ಕರ್ ಮತ್ತು ಅಜ್ಮೀರ್‌ಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ಅತ್ಯಂತ ಪ್ರಾಚೀನ ಐತಿಹಾಸಿಕ ದಾಖಲೆಗಳು ಭಾರತೀಯ ಉಪಖಂಡದ ವಾಯುವ್ಯ ಪ್ರದೇಶಗಳ ದಾಳಿಗಳು ಮತ್ತು ವಿಜಯವನ್ನು ವಿವರಿಸುವ ಇಸ್ಲಾಮಿಕ್ ಪಠ್ಯಗಳಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬರುತ್ತವೆ.   ಮಹಮ್ಮದ್ ಘೋರಿಯ ಸಾ. ಶ. 1192ರ ವಿಜಯ ಸಂಬಂಧಿತ ದಾಖಲೆಗಳಲ್ಲಿ, ಪೃಥ್ವಿರಾಜ್ ಚೌಹಾಣ್ ಅವರ ಸೋಲಿನ ಸಂದರ್ಭದಲ್ಲಿ ಈ ಪ್ರದೇಶದ ಉಲ್ಲೇಖವಿದೆ. ನಂತರ, ಪುಷ್ಕರ್ ಮತ್ತು ಹತ್ತಿರದ ಅಜ್ಮೀರ್ ಕುತುಬ್-ಉದ್-ದಿನ್ ಐಬಕ್‌ಗೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದ ಐತಿಹಾಸಿಕ ದಾಖಲೆಗಳಲ್ಲಿ ಉಲ್ಲೇಖವಿದೆ. ಇದನ್ನು 1287ರಲ್ಲಿ ರಣಸ್ತಂಭಪುರದ ಚಹಮಾನರ ಅಡಿಯಲ್ಲಿ ಹಿಂದೂಗಳು ಮರಳಿ ಪಡೆದರು. ಆದರೆ 1301ರಲ್ಲಿ ದೆಹಲಿ ಸುಲ್ತಾನರು ಅದನ್ನು ಮರಳಿ ಪಡೆದರು. ಅನೇಕ ಶತಮಾನಗಳವರೆಗೆ ಮುಸ್ಲಿಂ ನಿಯಂತ್ರಣದಲ್ಲಿ ಉಳಿದರು.[೧೮] ಅಕ್ಬರ್ ಹತ್ತಿರದ ಅಜ್ಮೀರ್ ಅನ್ನು ಪ್ರಾಂತೀಯ ರಾಜಧಾನಿಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದನ್ನಾಗಿ ಮಾಡಿದನು. ಇದು ಸಾ. ಶ. 1712ರವರೆಗೆ ಮೊಘಲ್ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯ ಭಾಗವಾಗಿ ಉಳಿಯಿತು. ಮುಸ್ಲಿಂ ಆಳ್ವಿಕೆಯು ವಿನಾಶ ಮತ್ತು ಸಾಂಸ್ಕೃತಿಕ ಪ್ರಭಾವಗಳನ್ನು ತಂದಿತು. ಔರಂಗಜೇಬನ ಸೈನ್ಯವು ಸರೋವರದ ಉದ್ದಕ್ಕೂ ಹಿಂದೂ ದೇವಾಲಯಗಳನ್ನು ನಾಶಪಡಿಸಿತು.[೧೯] ಜಾನುವಾರು ಮತ್ತು ಒಂಟೆ ವ್ಯಾಪಾರದ ಸಂಪ್ರದಾಯವು ಅಫ್ಘಾನಿಸ್ತಾನದಿಂದ ವ್ಯಾಪಾರಿಗಳನ್ನು ಕರೆತಂದಿತು.[೨೦] ಔರಂಗಜೇಬನ ನಂತರ ಮೊಘಲ್ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ಪತನದೊಂದಿಗೆ, ಪುಷ್ಕರ್ ಅನ್ನು ಹಿಂದೂಗಳು ಮರಳಿ ಪಡೆದರು. ದೇವಾಲಯಗಳು ಮತ್ತು ಘಾಟ್‌ಗಳನ್ನು ಪುನರ್ನಿರ್ಮಿಸಿದ ಮಾರ್ವಾಡದ ರಾಥೋಡ್‌ಗಳ ಅಡಿಯಲ್ಲಿ ಜೋಧಪುರ ರಾಜ್ಯದ ಭಾಗವಾಯಿತು.[೨೧] ರಜಪೂತರು, ಮರಾಠರು, ಬ್ರಾಹ್ಮಣರು ಮತ್ತು ಶ್ರೀಮಂತ ಹಿಂದೂ ವ್ಯಾಪಾರಿಗಳು ಹಲವಾರು ಪ್ರಮುಖ ದೇವಾಲಯಗಳನ್ನು ಪುನರ್ನಿರ್ಮಿಸಿದರು. ಬ್ರಹ್ಮ ದೇವಾಲಯವನ್ನು ಗೋಕುಲ್ ಪರಕ್ ಓಸ್ವಾಲ್ ಅವರು ಪುನರ್ನಿರ್ಮಿಸಿದರು. ಸರಸ್ವತಿ ದೇವಾಲಯವನ್ನು ಜೋಧ್ಪುರದ ಪುರೋಹಿತ್ ಅವರು ಪುನರ್ನಿರ್ಮಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಬದ್ರಿ ನಾರಾಯಣ ದೇವಾಲಯವನ್ನು ಖೇರ್ವಾದ ಠಾಕೂರ್ ಅವರು ಪುನರ್ನಿರ್ಮಿಸಿದ್ದರು. ಜಹಾಂಗೀರ್ ನಾಶಪಡಿಸಿದ ವರಾಹ ದೇವಾಲಯವನ್ನು ಮಾರ್ವಾಡದ ಮಹಾರಾಜ ಬಖ್ತ್ ಸಿಂಗ್ ಅವರಿಂದ ಪುನರ್ನಿರ್ಮಿಸಲಾಯಿತು. ಮರಾಠ ಕುಲೀನ ಗೋಮ ರಾವ್ ಶಿವ ಆತ್ಮೇಶ್ವರ ದೇವಾಲಯವನ್ನು ಪುನರ್ನಿರ್ಮಿಸಿದರು.[೨೨] 1801ರಲ್ಲಿ ಪುಷ್ಕರ್ ಬ್ರಿಟಿಷ್ ಆಳ್ವಿಕೆಯ ಅಡಿಯಲ್ಲಿ ಬಂದನು. 1947ರವರೆಗೆ ಬ್ರಿಟಿಷ್ ಆಳ್ವಿಕೆಯ ಭಾಗವಾಗಿ ಉಳಿದನು.

ಸಮಕಾಲೀನ ಕಾಲದಲ್ಲಿ, ಇದು ಪ್ರಸಿದ್ಧ ವಾರ್ಷಿಕ ಪುಷ್ಕರ್ ಒಂಟೆ ಮೇಳ ಸ್ಥಳವಾಗಿದೆ.[೨೩]

ಜನಸಂಖ್ಯಾಶಾಸ್ತ್ರ

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

1901ರಲ್ಲಿ, ಈ ಪಟ್ಟಣವು ರಾಜಪುತಾನಾ ಏಜೆನ್ಸಿ ಭಾಗವಾಗಿದ್ದು, 3,831 ಜನಸಂಖ್ಯೆಯನ್ನು ಹೊಂದಿತ್ತು.[೨೪]

2011ರ ಭಾರತದ ಜನಗಣತಿ ಪ್ರಕಾರ, ಪುಷ್ಕರ್ 21,626 ಜನಸಂಖ್ಯೆಯನ್ನು ಹೊಂದಿತ್ತು. ಪಟ್ಟಣದಲ್ಲಿ 11,335 ನಿವಾಸಿ ಪುರುಷರು ಮತ್ತು 10,291 ಮಹಿಳೆಯರು ಇದ್ದರು. 0 ಯಿಂದ 6 ವರ್ಷದೊಳಗಿನ ಮಕ್ಕಳು ಜನಸಂಖ್ಯೆಯ 13.95% ರಷ್ಟಿದ್ದರು. ಎಲ್ಲಾ ವಯೋಮಾನದವರನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಂತೆ ಜನಸಂಖ್ಯೆಯ ಸುಮಾರು 80% ರಷ್ಟು ಜನರು ಸಾಕ್ಷರರಾಗಿದ್ದರು (90% ಪುರುಷ ಸಾಕ್ಷರತೆಯ ಪ್ರಮಾಣ, 70% ಮಹಿಳಾ ಸಾಕ್ಷರತೆ ದರ). ಪಟ್ಟಣವು 4,250 ಕ್ಕೂ ಹೆಚ್ಚು ಮನೆಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿತ್ತು. ಪ್ರತಿ ಮನೆಗೆ ಸರಾಸರಿ 5 ನಿವಾಸಿಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿತ್ತು.

ಹಬ್ಬಗಳು ಮತ್ತು ಹೆಗ್ಗುರುತುಗಳು

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]
ಜಾನುವಾರು ಪ್ರದರ್ಶನ
Fete
ಕ್ರೀಡೆ
ಸಮಾರಂಭಗಳು
ಪುಷ್ಕರ್ ಮೇಳವು 7 ದಿನಗಳಲ್ಲಿ ಸುಮಾರು 200,000 ಪ್ರವಾಸಿಗರನ್ನು ಆಕರ್ಷಿಸುತ್ತದೆ.[೨೫]

ಪುಷ್ಕರ್ ಮೇಳ

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಪುಷ್ಕರ ಜಾತ್ರೆಯು ಐದು ದಿನಗಳವರೆಗೆ ಮುಂದುವರಿಯುತ್ತದೆ. ಈ ಐದು ದಿನಗಳು ಗ್ರಾಮಸ್ಥರಿಗೆ ವಿಶ್ರಾಂತಿ ಮತ್ತು ಉಲ್ಲಾಸದ ಅವಧಿಯಾಗಿದೆ. ದೇಶದಲ್ಲೇ ಅತಿ ದೊಡ್ಡ ಜಾನುವಾರು ಸಂತೆಗಳಲ್ಲಿ ಇದೂ ಒಂದಾಗಿರುವುದರಿಂದ ಈ ಜಾತ್ರೆಯ ಸಮಯ ಅವರಿಗೆ ಅತ್ಯಂತ ಜನನಿಬಿಡ ಸಮಯವಾಗಿದೆ. ಸುಮಾರು 50,000 ಕ್ಕೂ ಹೆಚ್ಚು ಒಂಟೆಗಳು ಸೇರಿದಂತೆ ಪ್ರಾಣಿಗಳನ್ನು ವ್ಯಾಪಾರ ಮಾಡಲು ಮತ್ತು ಮಾರಾಟ ಮಾಡಲು ದೂರದ ಸ್ಥಳಗಳಿಂದ ತರಲಾಗುತ್ತದೆ. ಎಲ್ಲಾ ಒಂಟೆಗಳನ್ನು ತೊಳೆದು ಅಲಂಕರಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಕೆಲವು ಕಲಾತ್ಮಕ ಮಾದರಿಗಳನ್ನು ರೂಪಿಸಲು ಚರ್ಮದ ಮೇಲ್ಭಾಗವನ್ನು ಕತ್ತರಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಕೆಲವು ಒಂಟೆಗಳು, ಕುದುರೆಗಳು ಮತ್ತು ಹಸುಗಳನ್ನು ವರ್ಣರಂಜಿತವಾಗಿ ಅಲಂಕರಿಸಲಾಗಿದೆ.[೨೬]

ಪ್ರಾಣಿ ವ್ಯಾಪಾರ ಮಾರುಕಟ್ಟೆಯ ಜೊತೆಗೆ, ಪುಷ್ಕರ್ ಸಮಾನಾಂತರವಾಗಿ ಜಾನಪದ ಸಂಗೀತ ಮತ್ತು ನೃತ್ಯಗಳು, ಫೆರ್ರಿಸ್ ಚಕ್ರಗಳು, ಮಾಂತ್ರಿಕ ಪ್ರದರ್ಶನಗಳು, ಕುದುರೆ ಮತ್ತು ಒಂಟೆ ಓಟಗಳು ಮತ್ತು ವಿವಿಧ ಇತರ ಸಾಂಪ್ರದಾಯಿಕ ಕ್ರೀಡೆಗಳು ಮತ್ತು ತಂಡದ ಮನರಂಜನಾ ಸ್ಪರ್ಧೆಗಳನ್ನು ನಡೆಸುತ್ತದೆ. ಪುಷ್ಕರ್ ಜಾತ್ರೆಯು ಕಾರ್ತಿಕ ಪೂರ್ಣಿಮೆಯ ಸುತ್ತ ನಡೆಯುತ್ತದೆಯಾದರೂ, ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಅಕ್ಟೋಬರ್ ಅಂತ್ಯದಿಂದ ನವೆಂಬರ್ ಆರಂಭದ ನಡುವೆ ನಡೆಯುತ್ತದೆ. ಇತರ ಋತುಗಳಲ್ಲಿ ಪವಿತ್ರ ಸರೋವರ ಭೇಟಿ ನೀಡುವ ಯಾತ್ರಾರ್ಥಿಗಳಿಗೆ ಇತರ ಕ್ರೀಡೆಗಳು ಮತ್ತು ಹಬ್ಬಗಳನ್ನು ನೀಡಲಾಗುತ್ತದೆ.[೨೭][೨೮]

ಸಿಖ್ ಗುರುದ್ವಾರಗಳು

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]
ಪುಷ್ಕರ್‌ನಲ್ಲಿ ಸಿಖ್ ಗುರುದ್ವಾರ

ಗುರುಮುಖ್ ಸಿಂಗ್ ಪ್ರಕಾರ, ಗುರುನಾನಕ್ ಮತ್ತು ಗುರು ಗೋವಿಂದ್ ಸಿಂಗ್ ಅವರಿಗೆ ಸಮರ್ಪಿತವಾದ ಗುರುದ್ವಾರಗಳೊಂದಿಗೆ ಪುಷ್ಕರ್ ಸಿಖ್ಖರಿಗೂ ಪವಿತ್ರ ಯಾತ್ರಾ ಸ್ಥಳವಾಗಿದೆ. ಇವುಗಳು ಐತಿಹಾಸಿಕ ಮೂಲಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿವೆ. ಪಟ್ಟಣದ ಪೂರ್ವ ಭಾಗದಲ್ಲಿರುವ ಗುರುನಾನಕ್ ಧರ್ಮಶಾಲ ಎಂಬ ಗುರುನಾನಕ್ ಗುರುದ್ವಾರವು 20ನೇ ಶತಮಾನಕ್ಕಿಂತ ಮೊದಲು ಸಿಖ್ ದೇವಾಲಯಗಳಿಗೆ ಸಾಮಾನ್ಯ ಹೆಸರಾಗಿತ್ತು. ಸಿಖ್ ಧರ್ಮಶಾಲಾವು ಎರಡು ಅಂತಸ್ತಿನ ಕಟ್ಟಡವಾಗಿದೆ. ಮಧ್ಯದ ಕೊಠಡಿಯನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದು, ವರಾಂಡಾದಿಂದ ಆವೃತವಾಗಿದೆ.[೨೯]

ಎರಡನೇ ಸಿಖ್ ದೇವಾಲಯವನ್ನು ಗುರು ಗೋವಿಂದ ಸಿಂಗ್ ಅವರು ಆನಂದಪುರ ಸಾಹಿಬ್‌ನಿಂದ ಹೊರಬಂದ ನಂತರ ಅವರ ಭೇಟಿಯನ್ನು ಗುರುತಿಸಲು ಸಮರ್ಪಿಸಲಾಗಿದೆ. ಹಿಂದೂ ರಾಜರ ಪರವಾಗಿ ಪಂಡಿತ್ ಪರಮಾನಂದರು ಪವಿತ್ರ ಹಸುವಿನ ಮೇಲೆ ಪ್ರಮಾಣವಚನ ಸ್ವೀಕರಿಸಿದರು ಮತ್ತು ಮುಸ್ಲಿಂ ಅರ್ಚಕ ಖಾಜಿ ಸಯ್ಯದ್ ವಾಲಿ ಹಸನ್ ಅವರು ಔರಂಗಜೇಬ್ ಕೈಯಿಂದ ಬರೆದ ಕುರಾನ್ನ ಮೇಲೆ ಪ್ರಮಾಣ ವಚನ ಸ್ವೀಕರಿಸಿದರು. ಗುರುಗಳು ಆನಂದಪುರ್ ಸಾಹಿಬ್ ಅನ್ನು ತೊರೆದರೆ ಅವರು ಗುರುಗಳ ಮೇಲೆ ದಾಳಿ ಮಾಡುವುದಿಲ್ಲ ಮತ್ತು ಎಲ್ಲರೂ ಆನಂದಪುರ್ ಸಾಹಿಬ್‌ನ ಶಾಂತಿಯುತವಾಗಿ ಹೊರಹೋಗಬಹುದು ಎಂದು ಅವರು ಭರವಸೆ ನೀಡಿದರು.[೩೦] ಆತ ತಂಗಿದ್ದ ಸ್ಥಳ ಮತ್ತು ಅದರ ಪಕ್ಕದಲ್ಲಿದ್ದ ಸರೋವರದ ಮುಂಭಾಗವನ್ನು ಈಗ ಗೋವಿಂದ ಘಾಟ್ ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಇದು ಸ್ಮರಣೀಯ ಶಾಸನವನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಔರಂಗಜೇಬನ ಆಳ್ವಿಕೆಯ ಕೊನೆಯ ದಶಕಗಳಲ್ಲಿ ವ್ಯಾಪಕವಾದ ಹಿಂದೂ-ಮುಸ್ಲಿಂ ಯುದ್ಧಗಳು ಮತ್ತು ಮೊಘಲ್ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ಪತನದ ನಂತರ ಮರಾಠ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ಪ್ರಾಯೋಜಕತ್ವದಲ್ಲಿ ಈ ದೇವಾಲಯವನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸಲಾಯಿತು. ಈ ದೇವಾಲಯದಲ್ಲಿ ಸಿಖ್ ಧರ್ಮಗ್ರಂಥವಾದ ಗುರು ಗ್ರಂಥ ಸಾಹಿಬ್ ಹಳೆಯ ಕೈಬರಹದ ಪ್ರತಿ ಮತ್ತು ಗುರು ಗೋವಿಂದ್ ಸಿಂಗ್ ಬರೆದಿದ್ದಾರೆ ಎಂದು ಸಿಖ್ಖರು ನಂಬಿರುವ ಹುಕುಮ್‌ನಾಮ ಇದೆ. ಗುರುಗಳು ಭೇಟಿಯಾದ ಪುರೋಹಿತರ ವಂಶಸ್ಥರಾದ ಪುಷ್ಕರ್ ಬ್ರಾಹ್ಮಣ ಪುರೋಹಿತರು ಇವೆರಡನ್ನೂ ಸಂರಕ್ಷಿಸಿದ್ದಾರೆ. 18ನೇ ಶತಮಾನದಲ್ಲಿ ಅಕ್ಷರಗಳನ್ನು ದಾಖಲಿಸುವ ವಿಧಾನವಾದ ಭೋಜ್ ಪತ್ರ ಮೇಲೆ ಹುಕುಮ್ನಾಮವಿದೆ.

ಪುಷ್ಕರ್ ಹೋಳಿ

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]

ಹೋಳಿ ಮಾರ್ಚ್ ತಿಂಗಳಲ್ಲಿ ನಡೆಯುತ್ತದೆ. ಇದು ಹಿಂದೂ ಪಂಚಾಂಗದ ಪ್ರಮುಖ ಹಬ್ಬಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗಿದೆ. ಇದು ಕೆಟ್ಟದ್ದರ ಮೇಲೆ ಒಳ್ಳೆಯದರ ವಿಜಯ ಮತ್ತು ವಸಂತಕಾಲದ ಆಗಮನವನ್ನು ಪ್ರತಿನಿಧಿಸುತ್ತದೆ. ಹೋಳಿ ಆಚರಣೆಗಳು ಭಾರತದಾದ್ಯಂತ ನಡೆಯುತ್ತವೆ. ದೊಡ್ಡ ಹರ್ಷೋದ್ಗಾರದ ಬೀದಿ ಪಾರ್ಟಿಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿರುತ್ತವೆ. ಹೋಳಿ ಹಬ್ಬದ ಸಮಯದಲ್ಲಿ, ಭಾಂಗ್ (ಪ್ರಾಚೀನ ಭಾರತೀಯ ಗಾಂಜಾ ಖಾದ್ಯ) ವನ್ನು ಪುಷ್ಕರ್‌ನಲ್ಲಿ ಬಡಿಸಲಾಗುತ್ತದೆ. ಇದು ಭಾರತದ ಕೆಲವು ಅತ್ಯುತ್ತಮ ಭಾಂಗ್ಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ ಎಂದು ತಿಳಿದುಬಂದಿದೆ.[೩೧]

ಇತರ ಗುರುತುಗಳು

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]
ಪುಷ್ಕರ್ ಸರೋವರದ ಘಾಟ್‌ಗಳು
ಪುಷ್ಕರ್‌ನಲ್ಲಿರುವ ಬ್ರಹ್ಮ ದೇವಾಲಯ
  • ಬ್ರಹ್ಮ ದೇವಾಲಯ (ಜಗತ್ಪಿತ ಬ್ರಹ್ಮ ಮಂದಿರ) -ಪುಷ್ಕರ್‍ನಲ್ಲಿರುವ ಅತ್ಯಂತ ಪ್ರಮುಖ ದೇವಾಲಯವೆಂದರೆ ಹಿಂದೂ ಧರ್ಮದ ಪವಿತ್ರ ತ್ರಿಮೂರ್ತಿಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾದ ಬ್ರಹ್ಮನ ದೇವಾಲಯ. ಈ ದೇವಾಲಯವು ಬ್ರಹ್ಮನ ಪೂರ್ಣ ಗಾತ್ರದ ವಿಗ್ರಹವನ್ನು ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿಸಿದೆ.

ಮೇಳಗಳು

ಪುಷ್ಕರ್ ನಗರದ ಗಡಿಯ ಹೊರಗಿರುವ ಅಜ್ಮೀರ್ ಹತ್ತಿರದ ಪ್ರವಾಸಿ ಆಕರ್ಷಣೆಯಾಗಿದೆ. ಅಜ್ಮೀರ್‌ನಿಂದ 27 ಕಿಲೋಮೀಟರ್ ದೂರದಲ್ಲಿರುವ ಕಿಶನ್‌ಗರವು ತನ್ನ ಚಿಕಣಿ ವರ್ಣಚಿತ್ರಗಳಿಗೆ ಹೆಸರುವಾಸಿಯಾಗಿದ್ದು, ಇದನ್ನು ಬನಿ ಥಾನಿ ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ.

ಪುಷ್ಕರ್ ಸರೋವರ - ಪುಷ್ಕರದ ಪ್ರಮುಖ ಆಕರ್ಷಣೆಯೆಂದರೆ ಪುಷ್ಕರ್ ಸರೋವರ. ಇದನ್ನು ಟಿಬೆಟ್‌ನ ಮಾನಸರೋವರ ಸರೋವರದಂತೆ ಪವಿತ್ರವೆಂದು ಪರಿಗಣಿಸಲಾಗಿದೆ. ಈ ಪವಿತ್ರ ಸರೋವರದಿಂದಾಗಿ ಪುಷ್ಕರ್ ಹಿಂದೂ ಯಾತ್ರಾ ಸ್ಥಳವಾಗಿದೆ. ದಂತಕಥೆಯ ಪ್ರಕಾರ, ಬ್ರಹ್ಮಾಂಡದ ಸೃಷ್ಟಿಕರ್ತನಾದ ಬ್ರಹ್ಮನಿಗಾಗಿ ಈ ಸರೋವರವನ್ನು ಪವಿತ್ರಗೊಳಿಸಲಾಯಿತು. ಆಗ ಕಮಲವು ಅವನ ಕೈಯಿಂದ ಕಣಿವೆಗೆ ಬಿದ್ದಿತು. ಆ ಸ್ಥಳದಲ್ಲಿ ಒಂದು ಸರೋವರವು ಹೊರಹೊಮ್ಮಿತು.

ಸೂರ್ಯಾಸ್ತ ಸ್ಥಳ-ಪುಷ್ಕರ್ ಸರೋವರದ ದಕ್ಷಿಣ ತುದಿಯಲ್ಲಿರುವ ಸೂರ್ಯಸ್ತ ಸ್ಥಳವು ಪುಷ್ಕರ್‌ನ ಪ್ರಸಿದ್ಧ ಆಕರ್ಷಣೆಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾಗಿದೆ. ಅನೇಕ ಕಲಾವಿದರು ತಮ್ಮ ಪ್ರತಿಭೆಯನ್ನು ಸಂದರ್ಶಕರ ಮುಂದೆ ಪ್ರದರ್ಶಿಸುವ ಸ್ಥಳವೂ ಇದಾಗಿದೆ.

ಹಳೆಯ ಪುಷ್ಕರ್-ಹಳೆಯ ಪುಷ್ಕರ್ ಸರೋವರವನ್ನು ಪುನರ್ನಿರ್ಮಿಸಲಾಗಿದೆ. ಇದು ಪುಷ್ಕರ್ ಸರೋವರದಿಂದ ಸುಮಾರು 5 ಕಿ. ಮೀ. ದೂರದಲ್ಲಿದೆ.  ಪ್ರಾಚೀನ ಗ್ರಂಥಗಳ ಪ್ರಕಾರ, ಹಳೆಯ ಪುಷ್ಕರ್ ಯಾತ್ರಾರ್ಥಿಗಳಿಗೆ ಸಮಾನವಾದ ಸಾಂಸ್ಕೃತಿಕ ಮತ್ತು ಧಾರ್ಮಿಕ ಮಹತ್ವವನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ.

ಪುಷ್ಕರ್ ಸರೋವರದ ವಿಹಂಗಮ ನೋಟ

ಇದನ್ನೂ ನೋಡಿ

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]
  • ಭಾರತದ ಸರೋವರಗಳ ಪಟ್ಟಿ
  • ಪುಷ್ಕರ್ ಕ್ಷೇತ್ರವನ್ನು ಪ್ರತಿನಿಧಿಸುವ 14ನೇ ಸದನದ ಸದಸ್ಯ ಸುರೇಶ್ ಸಿಂಗ್ ರಾವತ್.
  • ಸಾವಿತ್ರಿ ಮಾತಾ ಮಂದಿರ

ಉಲ್ಲೇಖಗಳು

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]
  1. ↑ Pushkar, Encyclopaedia Britannica
  2. ↑ "Al-Hind: The Slavic Kings and the Islamic conquest, 11th-13th centuries", Page. 326
  3. ↑ James G. Lochtefeld (2002). The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z. The Rosen Publishing Group. p. 539. ISBN 978-0-8239-3180-4.
  4. ↑ David Abram (2003). The Rough Guide to India. Rough Guides. p. 192. ISBN 9781843530893.
  5. ↑ Gurmukh Singh (2009), Pushkar, Encyclopedia of Sikhism, Editor in Chief: Harbans Singh, Punjab University
  6. ↑ Pushkar, Encyclopaedia Britannica
  7. ↑ James G. Lochtefeld (2002). The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z. The Rosen Publishing Group. p. 539. ISBN 978-0-8239-3180-4.James G. Lochtefeld (2002). The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z. The Rosen Publishing Group. p. 539. ISBN 978-0-8239-3180-4.
  8. ↑ David L. Gladstone (2013). From Pilgrimage to Package Tour: Travel and Tourism in the Third World. Routledge. pp. 183–184. ISBN 978-1-136-07874-3.
  9. ↑ James G. Lochtefeld (2002). The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z. The Rosen Publishing Group. p. 539. ISBN 978-0-8239-3180-4.James G. Lochtefeld (2002). The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z. The Rosen Publishing Group. p. 539. ISBN 978-0-8239-3180-4.
  10. ↑ A. Kalyanaraman. Aryatarangini, the saga of the Indo-Aryans, Volume 2. Asia Pub. House, 1970. p. 551.
  11. ↑ Ennala Praveen (2006). Pushkar: moods of a desert town. Rupa & Co. pp. 10–12. ISBN 9788129108456.
  12. ↑ "Padma Purana, Srishti Khanda, Chapter 15 - Importance of Dwelling at a sacred place (tīrtha)".
  13. ↑ Dilip K. Chakrabarti (1999). India, an Archaeological History: Palaeolithic Beginnings to Early Historic Foundations. Oxford University Press. p. 263. ISBN 978-0-19-564573-6.
  14. ↑ Ajmer district, Rajasthan, Census of India, Government of India, pages 9-12
  15. ↑ Ajmer district, Rajasthan, Census of India, Government of India, pages 9-12
  16. ↑ David L. Gladstone (2013). From Pilgrimage to Package Tour: Travel and Tourism in the Third World. Routledge. pp. 179–181. ISBN 978-1-136-07874-3.
  17. ↑ Ennala Praveen (2006). Pushkar: moods of a desert town. Rupa & Co. pp. 10–12. ISBN 9788129108456.Ennala Praveen (2006). Pushkar: moods of a desert town. Rupa & Co. pp. 10–12. ISBN 9788129108456.
  18. ↑ Ajmer district, Rajasthan, Census of India, Government of India, pages 9-12
  19. ↑ Pushkar, Encyclopaedia Britannica
  20. ↑ Jos J. L. Gommans (1995). The Rise of the Indo-Afghan Empire: C. 1710-1780. BRILL Academic. pp. 80–83. ISBN 90-04-10109-8.
  21. ↑ Gurmukh Singh (2009), Pushkar, Encyclopedia of Sikhism, Editor in Chief: Harbans Singh, Punjab University
  22. ↑ The Rajputana gazetteer, Volume 2, pg.69
  23. ↑ James G. Lochtefeld (2002). The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z. The Rosen Publishing Group. p. 539. ISBN 978-0-8239-3180-4.James G. Lochtefeld (2002). The Illustrated Encyclopedia of Hinduism: N-Z. The Rosen Publishing Group. p. 539. ISBN 978-0-8239-3180-4.
  24. ↑ "Pushkar". The Imperial Gazetteer of India. 1909. p. v. 21, 1.
  25. ↑ Pushkar Fair The Wall Street Journal (14 November 2013)
  26. ↑ Ennala Praveen (2006). Pushkar: moods of a desert town. Rupa & Co. pp. 68–76. ISBN 9788129108456.
  27. ↑ RAJASTHAN: IT'S FAIR TIME IN PUSHKAR, Outlook Traveller (26 October 2016)
  28. ↑ Pushkar Camel Fair Lights Up the Indian Thar Desert, Bloomberg
  29. ↑ Gurmukh Singh (2009), Pushkar, Encyclopedia of Sikhism, Editor in Chief: Harbans Singh, Punjab University
  30. ↑ Gurmukh Singh (2009), Pushkar, Encyclopedia of Sikhism, Editor in Chief: Harbans Singh, Punjab University
  31. ↑ "The intoxicating drug of an Indian god".

ಬಾಹ್ಯ ಸಂಪರ್ಕಗಳು

[ಬದಲಾಯಿಸಿ]
"https://kn.wikipedia.org/w/index.php?title=ಪುಷ್ಕರ್&oldid=1219386" ಇಂದ ಪಡೆಯಲ್ಪಟ್ಟಿದೆ