ಪಶುಪತಿನಾಥ ದೇವಾಲಯ, ಮಂದಸೌರ್
| ಪಶುಪತಿನಾಥ ದೇವಾಲಯ | |
|---|---|
 ಎಂಟು ಮುಖದ ಮಂದಸೌರ್ ಶಿವಲಿಂಗ | |
| ಧರ್ಮ ಮತ್ತು ಸಂಪ್ರದಾಯ | |
| ಧರ್ಮ | ಹಿಂದೂ ಧರ್ಮ |
| ಅಧಿ ನಾಯಕ/ದೇವರು | ಶಿವ |
| Festivals | ಮಹಾ ಶಿವರಾತ್ರಿ |
| ಸ್ಥಳ | |
| ಸ್ಥಳ | ಮಂದ್ಸೌರ್ |
| ರಾಜ್ಯ | ಮಧ್ಯ ಪ್ರದೇಶ |
| ದೇಶ | ಭಾರತ |
| ವಾಸ್ತುಶಿಲ್ಪ | |
| ನಿರ್ಮಾಣ ಮುಕ್ತಾಯ | ೫ ಅಥವಾ ೬ ನೇ ಶತಮಾನ[೧] |
ಮಂದಸೌರ್‌ನಲ್ಲಿರುವ ಪಶುಪತಿನಾಥ ದೇವಾಲಯವನ್ನು ಮಂದಸೌರ್ ಶಿವ ದೇವಾಲಯ ಎಂದೂ ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಇದು ಭಾರತದ ಮಧ್ಯಪ್ರದೇಶದ ಮಂದಸೌರ್‌ನಲ್ಲಿದೆ. ಇದು ಶಿವನಿಗೆ ಸಮರ್ಪಿತವಾದ ಹಿಂದೂ ದೇವಾಲಯವಾಗಿದೆ. ಇದು ಶೈವ ಧರ್ಮದ ೬ ಪ್ರಮುಖ ಸಂಪ್ರದಾಯಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದಾದ ಪಶುಪತಿನಾಥ ಸಂಪ್ರದಾಯಕ್ಕೆ ಸೇರಿದೆ. ಇದು ಶಿವನಾ ನದಿಯ ಮೇಲಿದೆ ಮತ್ತು ಎಂಟು ಮುಖಗಳ ಶಿವಲಿಂಗಕ್ಕೆ ಹೆಸರುವಾಸಿಯಾಗಿದೆ. ದೇವಾಲಯದ ಶಿಲ್ಪವು ಶಾಸನಗಳ ಆಧಾರದ ಮೇಲೆ ೫ ಅಥವಾ ೬ ನೇ ಶತಮಾನಕ್ಕೆ ಸಂಬಂಧಿಸಿದೆ. ಕೆಲವರು ಈ ಸ್ಥಳವನ್ನು ದಶಪುರ ಎಂದು ಉಲ್ಲೇಖಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಇದು ಐತಿಹಾಸಿಕ ಪ್ರದೇಶವಾದ ಮಾಲ್ವಾದ ರಾಜಸ್ಥಾನ ಗಡಿಯ ಸಮೀಪದಲ್ಲಿದೆ ಮತ್ತು ಇಂದೋರ್ನಿಂದ ಸುಮಾರು ೨೦೦ ಕಿಲೋಮೀಟರ್ (೧೨೦ ಮೈಲಿ), ಉದಯಗಿರಿ ಗುಹೆಗಳ ಪಶ್ಚಿಮಕ್ಕೆ ಸುಮಾರು ೩೪೦ ಕಿಲೋಮೀಟರ್ (೨೧೦ ಮೈಲಿ) ಮತ್ತು ಶಾಮಲಾಜಿ ಪ್ರಾಚೀನ ತಾಣಗಳಿಂದ ಪೂರ್ವಕ್ಕೆ ಸುಮಾರು ೨೨೦ ಕಿಲೋಮೀಟರ್ (೧೪೦ ಮೈಲಿ) ದೂರದಲ್ಲಿದೆ. ಇವೆರಡೂ ಗುಪ್ತ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯ ಯುಗದ ಪುರಾತತ್ವ ಸಂಶೋಧನೆಗಳ ಪ್ರಮುಖ ಮೂಲವಾಗಿದೆ.[೨] ಎಲಿಫೆಂಟಾ ಗುಹೆಗಳಂತಹ ಕೆಲವು ದೂರದ ತಾಣಗಳ ಕಾಲನಿರ್ಣಯ ಮತ್ತು ವಾಸ್ತುಶಿಲ್ಪದ ಅಧ್ಯಯನಕ್ಕೆ ಈ ಸ್ಥಳವು ಮುಖ್ಯವಾಗಿದೆ.[೨]
ಈ ಸ್ಥಳದ ಇತಿಹಾಸವನ್ನು ಕ್ರಿ.ಶ ೨ ನೇ ಶತಮಾನದಲ್ಲಿ ಗುರುತಿಸಬಹುದು. ಇದು ಆಗಲೇ ಹಿಂದೂ ಯಾತ್ರಾ ಸ್ಥಳವಾಗಿತ್ತು.[೩] ಇದನ್ನು ಪ್ರಾಚೀನ ಭಾರತೀಯ ಕವಿ ಕಾಳಿದಾಸ ಉಲ್ಲೇಖಿಸಿದ್ದಾರೆ, ಅವರು ದಶಾಪುರದ ಮಹಿಳೆಯರನ್ನು "ತಮ್ಮ ಪ್ರಲೋಭಕ ಚಲನೆಗಳಲ್ಲಿ ಅಭ್ಯಾಸ ಮಾಡುತ್ತಾರೆ" ಎಂದು ಹೊಗಳುತ್ತಾರೆ. ಈ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬರುವ ಹತ್ತು ಶಾಸನಗಳು ೧ ನೇ ಸಹಸ್ರಮಾನದ CE ಯ ಮೊದಲಾರ್ಧದಲ್ಲಿ ಮಂದಸೌರ್ ತಾಣವು ಪ್ರಮುಖ ಸಾಂಸ್ಕೃತಿಕ ಮತ್ತು ಧಾರ್ಮಿಕ ಕೇಂದ್ರವಾಗಿತ್ತು ಎಂದು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ.[೩] ಇವುಗಳಲ್ಲಿ ಒಂಬತ್ತು ಶಾಸನಗಳು ಸಂಸ್ಕೃತ ಪದ್ಯಗಳಾಗಿವೆ. ಹೆಚ್ಚಿನವು ೪೦೪ ಮತ್ತು ೪೮೭ CE ನಡುವಿನ ಅವಧಿಯವು ಮತ್ತು ಎಲ್ಲವೂ ವಾಸುದೇವ ಮತ್ತು ಶಿವನಂತಹ ಹಿಂದೂ ದೇವರುಗಳಿಗೆ ವಿವಿಧ ರೂಪಗಳಲ್ಲಿ ಪ್ರಾರ್ಥನೆಗಳನ್ನು ಒಳಗೊಂಡಿವೆ. ಅವರು ಗುಪ್ತ ಸಾಮ್ರಾಜ್ಯದ ಯುಗದ ರಾಜರು ಮತ್ತು ದಶಾಪುರದ ದೇವಾಲಯಗಳನ್ನು ಉಲ್ಲೇಖಿಸುತ್ತಾರೆ.[೩] ಪಶ್ಚಿಮ ಮಧ್ಯಪ್ರದೇಶ, ಪೂರ್ವ ರಾಜಸ್ಥಾನ ಮತ್ತು ಉತ್ತರ ಗುಜರಾತ್ ಪ್ರದೇಶದ ಹಲವಾರು ಸ್ಥಳಗಳಲ್ಲಿ ಪತ್ತೆಯಾದ ಡಜನ್ಗಟ್ಟಲೆ ದೇವಾಲಯಗಳೊಂದಿಗೆ, ಶಿವ ಸ್ತಂಭ ಮತ್ತು ದೇವಾಲಯದೊಂದಿಗೆ ಮಂದಸೌರ್ ತಾಣವು ಪ್ರಾಚೀನ ಮತ್ತು ಆರಂಭಿಕ ಮಧ್ಯಕಾಲೀನ ಭಾರತೀಯ ಕಲೆಯ "ಪಾಶ್ಚಾತ್ಯ ಶಾಲೆಗಳಲ್ಲಿ" ಒಂದನ್ನು ಸ್ಟೆಲ್ಲಾ ಕ್ರಾಮ್ರಿಶ್ ಕರೆದದ್ದನ್ನು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿಸುತ್ತದೆ.[೪] ಜೇಮ್ಸ್ ಹಾರ್ಲೆ ಸಮ್ಮತಿಸುತ್ತಾನೆ ಮತ್ತು ಹತ್ತಿರದ ಸೊಂಡ್ನಿ ಮತ್ತು ಕಿಲ್ಚಿಪುರಾ ಸೈಟ್‌ಗಳನ್ನು ಪಶ್ಚಿಮದ ಶಾಲೆಗೆ ಸೇರಿಸುತ್ತಾನೆ ಮತ್ತು ಪಶ್ಚಿಮಕ್ಕೆ ದೂರದ ಪ್ರದೇಶಗಳನ್ನು ಸೇರಿಸುತ್ತಾನೆ. [೫] ಹಾರ್ಲೆ ಪ್ರಕಾರ, ದೇವಾಲಯದ ಶಿಲ್ಪಗಳು ಮತ್ತು ಇತರ ಪುರಾತತ್ತ್ವ ಶಾಸ್ತ್ರದ ಸಂಶೋಧನೆಗಳಾದ ಮಂದ್ಸೌರ್ ಶಾಸನಗಳು - ಅವುಗಳಲ್ಲಿ ಒಂದನ್ನು ಅವರು "ಗುಪ್ತ ಶಾಸನಗಳಲ್ಲಿ ಅತ್ಯಂತ ಉದ್ದವಾದ ಮತ್ತು ನಿಸ್ಸಂಶಯವಾಗಿ ಅತ್ಯಂತ ಸುಂದರವಾದದ್ದು"ಎಂದು ಕರೆಯುತ್ತಾರೆ - ಇದು "ಗುಪ್ತರ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ಅತ್ಯುತ್ತಮವಾದ ಜೀವನದ ಪರಿಮಳವನ್ನು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿಸುತ್ತದೆ."[೬]
ಮಂದ್ಸೌರ್‌ನ ಶಿಲ್ಪಕಲೆ ಮತ್ತು ದೇವಾಲಯಗಳನ್ನು ಗುಜರಾತ್ನಿಂದ ಅಲ್ಲಿ ನೆಲೆಸಿದ ದಶಾಪುರದ (ಮಂದಸೌರ್) ರೇಷ್ಮೆ ನೇಕಾರರಂತಹ ಸಾಮಾನ್ಯ ಜನರು ಸಂಗ್ರಹಿಸಿದ ಸಂಪನ್ಮೂಲಗಳಿಂದ ನಿರ್ಮಿಸಲಾಗಿದೆ ಎಂದು ಶಾಸನಗಳು ಸೂಚಿಸುತ್ತವೆ.[೬] [೭] ಆದಾಗ್ಯೂ, ಈ ಶಾಸನಗಳು ಸೂರ್ಯ ದೇವಾಲಯ, ವಿಷ್ಣು ದೇವಾಲಯ ಮತ್ತು ಇತರವುಗಳನ್ನು ಉಲ್ಲೇಖಿಸುತ್ತವೆ. ಅವರು ಪಶುಪತಿನಾಥ ದೇವಾಲಯವನ್ನು ಉಲ್ಲೇಖಿಸುವುದಿಲ್ಲ. ಉತ್ಖನನಗಳು ಶಿವನ ಹಲವಾರು ಇಟ್ಟಿಗೆ ದೇವಾಲಯಗಳನ್ನು ಪಡೆದಿವೆ. ಅವುಗಳು ೬ ನೇ ಶತಮಾನಕ್ಕೆ ಸೇರಿದವು. ಇದು ಪ್ರಾಚೀನ ಮಂದಸೋರ್‌ನಲ್ಲಿ ಇತರರೊಂದಿಗೆ ಶಿವನು ಪ್ರಮುಖ ದೇವತೆಯಾಗಿದ್ದನು ಎಂದು ಸೂಚಿಸುತ್ತದೆ.[೭] ಹೆಚ್ಚುವರಿಯಾಗಿ, ಮಧ್ಯಕಾಲೀನ ಯುಗದ ಅಂತ್ಯದಲ್ಲಿ ಈ ಪ್ರದೇಶವನ್ನು ವಶಪಡಿಸಿಕೊಂಡ ನಂತರ ಮಂದ್ಸೌರ್‌ನಲ್ಲಿರುವ ಬೌದ್ಧ, ಹಿಂದೂ ಮತ್ತು ಜೈನ ದೇವಾಲಯಗಳನ್ನು ಕೆಡವಲಾಯಿತು ಮತ್ತು ಅದರ ಕಲ್ಲುಗಳು ಮತ್ತು ಪರಿಹಾರ ಫಲಕಗಳನ್ನು ಮುಸ್ಲಿಂ ಕೋಟೆಯನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸಲು ಬಳಸಲಾಗಿರುವುದರಿಂದ ಹೆಚ್ಚಿನ ಆರಂಭಿಕ ದೇವಾಲಯಗಳು ಮತ್ತು ಸ್ಮಾರಕಗಳ ಅಡಿಪಾಯಗಳನ್ನು ಮಾತ್ರ ಪ್ರಸ್ತುತ ಗುರುತಿಸಬಹುದಾಗಿದೆ. [೭]
ಪುನರ್ನಿರ್ಮಿಸಲಾದ ಪಶುಪತಿನಾಥ ದೇವಾಲಯದಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬರುವ ಎಂಟು ಮುಖದ ಶಿವನು ಕ್ರಿ.ಶ ೧ ನೇ ಸಹಸ್ರಮಾನಕ್ಕೆ ಸೇರಿದವನು ಮತ್ತು ಅಪರೂಪದ ವಿಗ್ರಹಶಾಸ್ತ್ರವನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದಾನೆ. ಇದು ೪.೫ಮೀಟರ್ (೧೫ ಅಡಿ) ಎತ್ತರವಿದೆ ಮತ್ತು ಸಿವಾನಾದ ನದಿ ಪಾತ್ರದಲ್ಲಿ ಪತ್ತೆಯಾಗಿದೆ.[೮] ಇದನ್ನು ದೇವಾಲಯದಲ್ಲಿ ಪುನಃ ಪ್ರತಿಷ್ಠಾಪಿಸಲಾಗಿದೆ. ಲಿಂಗದ ಮೇಲ್ಭಾಗವು ಒಂದು ಸಾಲಿನಲ್ಲಿ ನಾಲ್ಕು ತಲೆಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿದ್ದರೆ, ಇತರ ನಾಲ್ಕು ತಲೆಗಳನ್ನು ಅವುಗಳ ಕೆಳಗೆ ಎರಡನೇ ಸಾಲಿನಲ್ಲಿ ಕೆತ್ತಲಾಗಿದೆ. ಮುಖಗಳು ತೆರೆದ ಕಣ್ಣುಗಳನ್ನು ಹೊಂದಿವೆ ಮತ್ತು ಹಣೆಯ ಮೇಲೆ ಮೂರನೇ ಕಣ್ಣು ಗೋಚರಿಸುತ್ತದೆ.[೯] ಪ್ರತಿ ಮುಖವು ವಿಸ್ತಾರವಾದ ಕೂದಲನ್ನು ಹೊಂದಿದೆ. ಇದು ಬಹುಶಃ ಪುರುಷರಿಗೆ ಅದರ ಕಾಲದ ಸಂಸ್ಕೃತಿಯನ್ನು ಪ್ರತಿಬಿಂಬಿಸುತ್ತದೆ. ಪ್ರತಿಯೊಬ್ಬರೂ ಕಿವಿಗೊಂಬೆಗಳು, ಹಾರ ಮತ್ತು ಹೆಚ್ಚಿನ ಆಭರಣಗಳನ್ನು ಧರಿಸುತ್ತಾರೆ. ಅಷ್ಟ ಮುಖಗಳು ಪ್ರಾದೇಶಿಕ ಶೈವ ಧರ್ಮಶಾಸ್ತ್ರದಲ್ಲಿ ಶಿವನ ವಿವಿಧ ಅಂಶಗಳನ್ನು ಪ್ರತಿನಿಧಿಸುತ್ತವೆ: ಭಾವ, ಪಶುಪತಿ, ಮಹಾದೇವ, ಈಸಾನ, ರುದ್ರ, ಶರ್ವ, ಉಗ್ರ ಮತ್ತು ಅಸಾನಿ. ಇದನ್ನು ಕೆಲವೊಮ್ಮೆ ಅಷ್ಟಮುಖ ಅಥವಾ ಅಷ್ಟಮೂರ್ತಿ ಎಂದು ಕರೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಗೋಯಲ್ ಅವರ ಪ್ರಕಾರ, ಈ ಮಂದಸೌರ್ ಲಿಂಗವು ಬಹುಶಃ ೬ ನೇ ಶತಮಾನದ ಆರಂಭದಿಂದ ಇರಬಹುದು.[೮] [೯]
ಉಲ್ಲೇಖಗಳು[ಬದಲಾಯಿಸಿ]
- ↑ Charles Dillard Collins (1988). The Iconography and Ritual of Siva at Elephanta. State University of New York Press. pp. 97–120. ISBN 978-0-7914-9953-5.
- ↑ ೨.೦ ೨.೧ Sara L. Schastok (1985). The Śāmalājī Sculptures and 6th Century Art in Western India. BRILL Academic. pp. 43–52. ISBN 90-04-06941-0.
- ↑ ೩.೦ ೩.೧ ೩.೨ Joanna Williams (1973), The Sculpture of Mandasor, Archives of Asian Art, Vol.
- ↑ Stella Kramrisch (1983). Exploring India's Sacred Art. Motilal Banarsidass. pp. 202–203. ISBN 978-0-8122-7856-9.
- ↑ James C. Harle (1996). Gupta sculpture: Indian sculpture of the fourth to the sixth centuries A.D. Oxford University Press (Reprinted by Munshiram Manoharlal from 1976 edition). pp. 27–28. ISBN 978-8121506410.
- ↑ ೬.೦ ೬.೧ James C. Harle (1996). Gupta sculpture: Indian sculpture of the fourth to the sixth centuries A.D. Oxford University Press (Reprinted by Munshiram Manoharlal from 1976 edition). pp. 3–4. ISBN 978-8121506410.
- ↑ ೭.೦ ೭.೧ ೭.೨ Sulochana Ayyar (1987). Costumes and Ornaments as Depicted in the Sculptures of Gwalior Museum. Mittal Publications. pp. 17–19. ISBN 978-81-7099-002-4.
- ↑ ೮.೦ ೮.೧ S Goyala (2000). Indian Art of the Gupta Age: From Pre-classical Roots to the Emergence of Medieval Trends. Kusumanjali. p. 172.
- ↑ ೯.೦ ೯.೧ K. D. Bajpai; Santosha Kumāra Vājapeyī (2003). Indological researches in India: selected works of Prof. K.D. Bajpai. Eastern Book. pp. 38–40, 78–79, 397. ISBN 978-81-7854-025-2.