ಜಾವರ್ ಗಣಿಗಳು

ಜಾವರ್ ಗಣಿಗಳು - ಭಾರತದಲ್ಲಿ ದೊರೆಯುವ ಸೀಸ ಮತ್ತು ಸತುವಿನ ಅದುರುಗಳ ಮುಖ್ಯ ಆಕರಗಳು. ಇವು ರಾಜಸ್ಥಾನದ ಉದಯಪುರದ ಬಳಿ ಇವೆ.

ಇಲ್ಲಿ ಏಳನೆಯ ಶತಮಾನದಷ್ಟು ಹಿಂದೆಯೇ ಗಣಿಕೆಲಸ ಮತ್ತು ಲೋಹಶುದ್ಧೀಕರಣ ನಡೆದಿದ್ದಕ್ಕೆ ದಾಖಲೆಗಳಿವೆ. ಇಲ್ಲಿನ ಪುರಾತನ ಕೆಲಸಗಾರರಿಗೆ ಉತ್ತಮ ತಾಂತ್ರಿಕ ಜ್ಞಾನ ಇತ್ತು. 1850ರಲ್ಲಿ ಕ್ಯಾಪ್ಟನ್ ಬ್ರೂಕ್‍ನ ಸಮ್ಮುಖದಲ್ಲಿ ಈ ಗಣಿಗಳ ಕೆಲಸಗಾರನೊಬ್ಬ ಲೋಹಶುದ್ಧೀಕರಣ ಕಾರ್ಯವನ್ನು ಪ್ರದರ್ಶಿಸಿದನಂತೆ. ಅವನು ಅದುರನ್ನು ಒಡೆದು ಪುಡಿಮಾಡಿ ಕಳಪೆ ವಸ್ತುಗಳನ್ನು ಆಯ್ದು ತೆಗೆದು ಒಪ್ಪಮಾಡಿದ. ತರುವಾಯ ಸುಮಾರು 0.75` ಉದ್ದ ಮತ್ತು 0.25` ಅಗಲದ ಬಾಯುಳ್ಳ ಮೂಸೆಗಳಲ್ಲಿ ಅದುರನ್ನು ತುಂಬಿಸಿ ಮೂಸೆಯ ಬಾಯನ್ನು ಮಣ್ಣಿನಿಂದ ಮುಚ್ಚಿ ಸಣ್ಣ ರಂಧ್ರವನ್ನು ಕೊರೆದ. ಬಳಿಕ ಅವನ್ನು ಕಾಸಿದಾಗ ರಂಧ್ರದ ಮೂಲಕ ಕಾದ ಲೋಹದ ದ್ರವ ಮಾತ್ರ ಹೊರಗೆ ಬಂತು. ಇಂಥ ಹಳೆಯ ಮೂಸೆಗಳು ಜಾವರ್ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿ ರಾಶಿ ಬಿದ್ದಿರುವುದನ್ನು ಇಂದಿಗೂ ಕಾಣಬಹುದು. ಈ ಬಗೆಯ ರಾಶಿಗಳನ್ನು ತಾನೇ ಸ್ವತಃ ನೋಡಿರುವುದಾಗಿ ಕ್ಯಾಪ್ಟನ್ ಬ್ರೂಕ್ ಬರೆದಿದ್ದಾನೆ. ಜಾವರ್‍ನಲ್ಲಿ ದೊರೆಯುವ ಸೀಸ-ಸತುವಿನ ಅದುರಿನ ಆಧುನಿಕ ಗಣಿಗಾರಿಕೆ 1940ರಲ್ಲೇ ಪ್ರಾರಂಭವಾಯಿತು. ಭಾರತೀಯ ಪುರಾತತ್ವ ಇಲಾಖೆ ಮತ್ತು ಭೂವಿಜ್ಞಾನಿಗಳು ಜಂಟಿಯಾಗಿ ಈ ಭಾಗವನ್ನು ಉತ್ಖನನಮಾಡಿದಾಗ ಪ್ರಾಚೀನ ಗಣಿಗಾರಿಕೆ ಕುರಿತಂತೆ ಅನೇಕ ಮಹತ್ವಪೂರ್ಣ ಪುರಾವೆಗಳು ದೊರೆತುವು. ಜಾವರ್‍ಗಣಿಗಳ ಪ್ರಾಚೀನತೆಯನ್ನು ಇನ್ನಷ್ಟು ನಿಖರವಾಗಿ ಅರಿಯಲು 1983ರಲ್ಲಿ ಅಂತರರಾಷ್ಟ್ರೀಯ ಸಂಶೋಧನಾ ತಂಡವೊಂದು ಕಾರ್ಯನಿರತವಾಯಿತು. ಈ ತಂಡದಲ್ಲಿ ಹಿಂದೂಸ್ಥಾನ್ ಜಿóಂಕ್ ಲಿಮಿಟೆಡ್ ಕಂಪೆನಿ, ಬರೋಡ ವಿಶ್ವವಿದ್ಯಾಲಯ, ಬ್ರಿಟಿಷ್ ಮ್ಯೂಸಿಯಂ ಪಾಲ್ಗೊಂಡಿದ್ದುವು. ಇಲ್ಲಿನ ಪ್ರಾಚೀನ ಸತುವಿನ ಸಂಸ್ಕರಣೆಯ ಜಾಗಗಳು ತಿರಿ ಎಂಬ ನದಿ ದಡದಲ್ಲಿ ಕಂಡುಬಂದಿವೆ. ಈ ನದಿಯ ಸುತ್ತ ಸತುವಿನ ಅದುರಾದ ಸ್ಪ್ಯಾಲರೈಟ್ ಮತ್ತು ಅದರೊಡನೆ ಬೆರೆತಿರುವ ಸೀಸದ ಅದುರಾದ ಗೆಲಿನ ಸಿರಗಳಿರುವ ಪ್ರಿಕೇಂಬ್ರಿಯನ್ ಕಾಲದ ಶಿಲೆಗಳು ಹಬ್ಬಿವೆ. ಸಂಶೋಧನಾ ತಂಡ ಈ ಸ್ಥಳವನ್ನು ಪರೀಕ್ಷಿಸಿದಾಗ ಸತುವನ್ನು ಆಸವನ ಮಾಡಲು ಬಳಸುತ್ತಿದ್ದ ಮೂಸೆಗಳು, ಕುಲುಮೆಯ ಉಳಿಕೆಗಳು, ಬೂದಿ ಮುಂತಾದವು ರಾಶಿರಾಶಿಯಾಗಿ ಬಿದ್ದುದು ಕಂಡುಬಂದಿತು. ಈ ರಾಶಿ ಅಂದಾಜು ಹತ್ತು ಲಕ್ಷಟನ್ನುಗಳಾಗುತ್ತದೆ ಎಂದ ಮೇಲೆ ಅದುರನ್ನು ಸಂಸ್ಕರಿಸಿ ಪಡೆದ ಸತುವಿನ ಪ್ರಮಾಣವೂ ದೊಡ್ಡದೇ ಎಂದು ಊಹಿಸಲಾಗಿದೆ.

ಜಾವರ್ ಸುತ್ತಮುತ್ತಲ ಬೆಟ್ಟಗಳಲ್ಲಿ ಸ್ಪ್ಯಾಲರೈಟ್ ಮತ್ತು ಗೆಲಿನ ಅದುರನ್ನು ಅರಸಿ ಪ್ರಾಚೀನರು ಅದುರಿನ ಸಿರವನ್ನು ಹಿಂಬಾಲಿಸಿ ಕೆಲವೆಡೆ 150ಮೀ ಆಳದವರೆಗೆ ಗಣಿ ಮಾಡಿರುವುದು ಕಂಡುಬಂದಿದೆ. ಈ ಗಣಿಗಳ ಆಳದಲ್ಲಿ ಬೇರೆ ಬೇರೆ ಹಂತಗಳೂ ಪತ್ತೆಯಾಗಿವೆ. ಅದುರಿರುವ ಶಿಲೆಯನ್ನು ಬೆಂಕಿಹಾಕಿ ಸೀಳುಗಳು ಹಿಗ್ಗುವಂತೆ ಮಾಡಿ ಅದುರನ್ನು ಸಂಗ್ರಹಿಸಿರುವ ಪುರಾವೆಗಳು ದೊರೆತಿವೆ. ಇದಕ್ಕೆ ಪೂರಕವಾಗಿ ಕಬ್ಬಿಣದ ಉಳಿ, ಸುತ್ತಿಗೆ, ಗಡಿಗೆಯ ಚೂರು-ಬೂದಿಯ ಕೆಲವು ಹಳೆಯ ಗಣಿಗಳಲ್ಲಿ ಸಿಕ್ಕಿವೆ. ಮಡಕೆಯ ಚೂರುಗಳನ್ನು ಅಧ್ಯಯನ ಮಾಡಿರುವ ಪುರಾತತ್ವ ಇಲಾಖೆ ಈ ಬಗೆಯ ಮಡಕೆಗಳು ಕ್ರಿ.ಪೂ. ಮೊದಲ ಸಹಸ್ರಮಾನದ ಕೊನೆಯ ಕಾಲಕ್ಕೆ ಸೇರಿರುವುದಾಗಿ ವರದಿ ಮಾಡಿದೆ. ಅಲ್ಲದೆ ಆಳ ಗಣಿಗಳಲ್ಲಿ ಒಸರುತ್ತಿದ್ದ ನೀರನ್ನು ಹರಿಸಲು ಮರದ ದೋಣಿಗಳನ್ನೂ, ಬಳಸಿದ್ದ ಮರಮುಟ್ಟುಗಳನ್ನು ರೇಡಿಯೋ ಕಾರ್ಬನ್ ವಿಧಾನದಿಂದ ಅಳೆದಾಗ ಅದು 2120+60 ವರ್ಷಗಳಷ್ಟು ಹಳೆಯದು ಎಂದು ತಿಳಿದುಬಂದಿದೆ. ಅಂದರೆ ಕ್ರಿ.ಪೂ. ವರ್ಷಗಳಲ್ಲೇ ನಮ್ಮ ಪ್ರಾಚೀನರು ಇಲ್ಲಿ ಸತುವು-ಸೀಸಕ್ಕಾಗಿ ಗಣಿ ಮಾಡಿದ್ದಾರೆ.

ಸತುವಿನ ಸಂಸ್ಕರಣೆಗೆ ಬಳಸುತ್ತಿದ್ದ ಮೂಸೆಗಳು ಯಥಾಸ್ಥಿತಿಯಲ್ಲಿ ದೊರಕಿವೆ. ಲೋಹದ ಬಾಷ್ಟವನ್ನು ಶೈತ್ಯಗೊಳಿಸಿ ದ್ರವೀಕರಿಸುತ್ತಿದ್ದ ವಿಧಾನಗಳು ಕೂಡ ಬೆಳಕಿಗೆ ಬಂದಿವೆ. ಜಾವರ್ ಗಣಿಯ ಸುತ್ತಮುತ್ತ ಅವಶೇಷ ರೂಪದಲ್ಲಿ ದೊರೆತಿರುವ ಮೂಸೆಗಳಲ್ಲಿ ಎರಡು ಬಗೆ; ಸಣ್ಣ ಮೂಸೆಗಳು ಹದಿನಾರು ಸೆಂಟಿಮೀಟರು ಉದ್ದ, ಎಂಟು ಸೆಂಟಿಮೀಡರು ಅಗಲ. ಬಹುಶಃ ಇದನ್ನು ಪ್ರಾಯೋಗಿಕವಾಗಿ ಬಳಸಿರಬಹುದು. ದೊಡ್ಡಮೂಸೆಗಳು ಮೂವತ್ತು ಸೆಂಟಿಮೀಟರು ಉದ್ದ, ಹನ್ನೆರಡು ಸೆಂಟಿಮೀಟರು ಅಗಲ. ಇಲ್ಲಿ ಹರಿಯುವ ತಿರಿ ನದಿ ಪಾತ್ರದಲ್ಲಿ ದೊರೆಯುವ ಜೇಡಿಮಣ್ಣನ್ನೇ ಮೂಸೆಗಳನ್ನು ತಯಾರಿಸಲು ಬಳಸಿದ್ದಾರೆ. ಅದುರಿನ ಮಿಶ್ರಣದ ಜೊತೆ ಇಂಗಾಲದ ಸಂಯೋಜಿತ ವಸ್ತುಗಳನ್ನು ಬಳಸಿ ಕಾರ್ಬನ್ ಮಾನಾಕ್ಸೈಡ್ ಉತ್ಪತ್ತಿಯಾಗುವಂತೆ ಮಾಡಿದ್ದಾರೆ. ಸತುವಿನ ಆಕ್ಸೈಡನ್ನು ಸತುವಿಗೆ ಪರಿವರ್ತಿಸಲು ಇದು ನೆರವಾಗುತ್ತದೆ. ಇದರ ಜೊತೆಗೆ ಮಿಶ್ರಣಕ್ಕೆ ಸೋಡಿಯಂ ಮತ್ತು ಕ್ಲೋರೈಡ್ ಲವಣಗಳನ್ನು ಸೇರಿಸುತ್ತಿದ್ದರು ಇದು ಮೂಸೆಯ ಒಳಾವರಣವನ್ನು ಗಾಜಿನಂತಹ ಪದರವನ್ನಾಗಿ ಮಾಡಲು ಉಪಯೋಗವಾಗುತ್ತಿತ್ತು. ಇದರಿಂದಾಗಿ ಮೂಸೆ ಸತುವಿನ ಆವಿಯನ್ನು ಹೀರಿಕೊಳ್ಳುವುದು ತಪ್ಪುತ್ತಿತ್ತು. ಕುಲುಮೆಯಲ್ಲಿ ಎರಡು ಪ್ರತ್ಯೇಕ ಭಾಗಗಳಿದ್ದುವು. ಮೇಲ್ಭಾಗದಲ್ಲಿ ಉರಿಕೋಣೆ - ಕೆಳಭಾಗದಲ್ಲಿ ಸತುವಿನ ಆವಿಯನ್ನು ಸಾಂದ್ರೀಕರಿಸುವ ಕೋಣೆ. ಇವೆರಡನ್ನು ಬೇರ್ಪಡಿಸುವಂತೆ ನಾಲ್ಕು ಸೆಂಟಿಮೀಟರು ಮಂದದ 35 ಚ ಸೆಂ. ಅಗಲದ ಕಾವು ಮಣ್ಣಿನ ವೇದಿಕೆಯನ್ನು ನಿರ್ಮಿಸುತ್ತಿದ್ದರು. ಸಾಂದ್ರೀಕರಿಸುವ ಕೋಣೆಯ ಗಾತ್ರ 65x65x20 ಸೆಂ.ಮಿ. ಬೋರಲಾಗಿ ಮಾಡಿದ ಮೂಸೆಯ ನಳಿಕೆಯನ್ನು ದೊಡ್ಡ ರಂಧ್ರದಲ್ಲಿಟ್ಟು ಮೂಸೆಗಳನ್ನು ಕೂಡಿಸುತ್ತಿದ್ದರು. ಒಂದು ಕುಲುಮೆಯಲ್ಲಿ 36 ಮೂಸೆಗಳು ಕೂಡುವಂತೆ ಅವಕಾಶವಿರುತ್ತಿತ್ತು. ಕುಲುಮೆಯ ಮೇಲ್ಭಾಗ ಮೊಂಡಾದ ಗೋಪುರದಂತಿರುತ್ತಿತ್ತು. ಕುಲುಮೆಯಲ್ಲಿ ಉತ್ಪತ್ತಿಯಾದ ಬಿಸಿಗಾಳಿ ಮೇಲೇರಲು ಮತ್ತು ಇಂಧನವನ್ನು ಭರ್ತಿಮಾಡಲು ಇದರಿಂದ ಅನುಕೂಲವಾಗುತ್ತಿತ್ತು. ಸಾಂದ್ರೀಕರಣ ಕೋಣೆಯ ಮುಂಭಾಗದಲ್ಲಿ ತೆರೆದ ಭಾಗದಿಂದ ಗುಳಿಯು ಸಣ್ಣ ರಂಧ್ರಗಳ ಮೂಲಕ ಬೀಸಿ ಉರಿಯನ್ನು ಕಾಪಾಡುತ್ತಿತ್ತು. ಜಾವರ್ ಗಣಿಯ ಅವಶೇಷಗಳನ್ನು ಉತ್ಖನನ ಮಾಡಿದಾಗ ಕೆಲವೆಡೆ ಸಾಲಾಗಿ ಒಂದರ ಪಕ್ಕ ಒಂದರಂತೆ ಏಳು ಕುಲುಮೆಗಳಿದ್ದುದು ಕಂಡುಬಂದಿದೆ. ಇಂಧನವಾಗಿ ಬೆರಣಿಯನ್ನು ಬಳಸಿರುವ ಕುರುಹೂ ಇದೆ.

ಸಾಧಾರಣವಾಗಿ 1150°-1200° ಸೆ. ವರೆಗೂ ಕುಲುಮೆಯಲ್ಲಿ ಉಷ್ಣತೆ ಉಂಟುಮಾಡುವಲ್ಲಿ ಪ್ರಾಚೀನ ಲೋಹ ತಂತ್ರಜ್ಞರು ಯಶಸ್ವಿಯಾಗಿದ್ದಾರೆ.

ಸತುವಿನ ಸಂಸ್ಕರಣೆಯಲ್ಲಿ ಈ ನೈಪುಣ್ಯ ಸಾಧಿಸಿದ ಇವರು ಅನಂತರ ಶೇ10-12 ಭಾಗ ಸತುವಿನ ಅಂಶವಿರುವ ಹಿತ್ತಾಳೆಯನ್ನು ಉತ್ಪಾದಿಸುವಲ್ಲಿ ಯಶಸ್ವಿಯಾಗಿದ್ದಾರೆ. ಈ ಕಾಲದಲ್ಲಿ ತಯಾರಾದ ಹಿತ್ತಾಳೆಯಲ್ಲಿ ಯಾವುದೇ ರಂಧ್ರಗಳು ಕಂಡುಬಂದಿಲ್ಲ. ಅಲೋಹಗಳ ಚೂರುಗಳೂ ಇಲ್ಲ.

ಮೂಸೆಗಳ ಗಾತ್ರವನ್ನು ಪರಿಗಣಿಸಿದರೆ ಒಂದೊಂದರಲ್ಲೂ 400-450 ಗ್ರಾಂ ಸತುವನ್ನು ಆಸವನ ಮಾಡಿರಲು ಸಾಧ್ಯ. ಒಂದು ಪಾಳೆಯದಲ್ಲಿ ಆರುಗಂಟೆಗಳ ಕಾಲ ಆಸವನ ಕ್ರಿಯೆಯಲ್ಲಿ ಸುಮಾರು 15ಕಿ.ಗ್ರಾಂ ಸತುವು ಉತ್ಪಾದಿಸಿದ್ದಾರೆ. ಜಾವರ್‍ಗಣಿಯೊಂದರಲ್ಲೆ ನಮ್ಮ ಪ್ರಾಚೀನರು ಈ ತಂತ್ರಜ್ಞಾನದಿಂದ ಸಹಸ್ರಾರು ಟನ್ನು ಸತುವನ್ನು ಉತ್ಪಾದಿಸಿರಬಹುದೆಂದು ಊಹಿಸಲಾಗಿದೆ.

ಜಾವರ್‍ನ ಸುತ್ತಮುತ್ತ ಇರುವ ಗುಡ್ಡಬೆಟ್ಟಗಳಲ್ಲಿ ಸೀಸ ಮತ್ತು ಸತುವಿನ ಗಣಿಗಳಿವೆ. ಇವುಗಳ ಪೈಕಿ ಬರೈಮಾಗ್ರ, ವೆರಾಜಿಯಮಾಗ್ರ ಮತ್ತು ಜಾವರ್ ಮಾಲಾ ಬೆಟ್ಟಗಳು ಗಣಿಗಳಿಗೆ ಬಲು ಪ್ರಸಿದ್ಧವಾದವು. ಈ ಪ್ರದೇಶದ ಅನೇಕ ಕಡೆ ಪ್ರಾಚೀನರು ಕೆಲಸಮಾಡಿ ಕೈಬಿಟ್ಟ ಗಣಿಗಳನ್ನು ಗುರುತಿಸಲಾಗಿದೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ಅವರಿಗೂ ಗಣಿಗಾರಿಕೆಯ ಬಗ್ಗೆ ಉತ್ತಮ ಪರಿಶ್ರಮವಿತ್ತೆಂದೂ ಸಾರಿ ಹೇಳುವ ಅನೇಕ ಸಾಕ್ಷ್ಯಾಧಾರಗಳಿವೆ. ಈ ಗಣಿಗಳಲ್ಲಿ ಸರಾಸರಿ 7.16%ರಷ್ಟು ಸೀಸ ಮತ್ತು 7.49% ಸತುವಿನ ಅಂಶದಿಂದ ಕೂಡಿರುವ 734,300 ಟನ್ನುಗಳಷ್ಟು ಉತ್ತಮದರ್ಜೆಯ ಅದುರು ಹಾಗೂ 3%-4%ರಷ್ಟು ಲೋಹಾಂಶದಿಂದ ಕೂಡಿದ ಸುಮಾರು 80 ಲಕ್ಷ ಟನ್ ಕೆಳದರ್ಜೆಯ ಅದುರು ದೊರೆಯಬಹುದೆಂಬುದು ಮೊದಲಿನ ಅಂದಾಜು. ಇತ್ತೀಚೆಗೆ ಭಾರತ ಸರ್ಕಾರ ಹಿಂದೂಸ್ತಾನ್ ಜಿûಂಕ್ ಲಿಮಿಟೆಡ್ ಎಂಬ ಸಾರ್ವಜನಿಕ ಉದ್ಯಮ ಸಂಸ್ಥೆಯನ್ನು ಪ್ರವರ್ತಿಸಿ ಅದಕ್ಕೆ ಇಲ್ಲಿಯ ಗಣಿಯ ಕೆಲಸವನ್ನು ವಹಿಸಿಕೊಟ್ಟಿದೆ. ಈ ಸಂಸ್ಥೆ ನಡೆಸಿದ ಅತ್ಯಾಧುನಿಕ ಭೂಸಮೀಕ್ಷೆಯ ಪ್ರಕಾರ ಇಲ್ಲಿ 60 ಮಿಲಿಯನ್ ಟನ್ನುಗಳಿಗೂ ಮಿಕ್ಕಿದ ಅದುರು ನಿಕ್ಷೇಪವಿದೆಯೆಂದು ತಿಳಿದುಬಂದಿದೆ.

ಜಾವರ್ ಪ್ರದೇಶದಲ್ಲಿನ ಮುಖ್ಯ ಗಣಿ ಅಂದರೆ ಜಾವರ್ ಗಣಿ. ಇದು ಮೋಚಿಯಮಾಗ್ರ ಬೆಟ್ಟದಲ್ಲಿ ಇದೆ. ಇದರ ಎತ್ತರ ನೆಲಮಟ್ಟದಿಂದ ಸುಮಾರು 120ಮೀ. ಪೂರ್ವ ಪಶ್ಚಿಮವಾಗಿ ಇದರ ಉದ್ದ ಸುಮಾರು 3 ಕಿ.ಮೀ. ದಪ್ಪ ಸುಮಾರು 1.5ಕಿಮೀ. ಪೂರ್ವದತ್ತ ಈ ಜಾಡು 2 ಕಿ.ಮೀ. ನಷ್ಟು ಪಶ್ಚಿಮದತ್ತ 1.5 ಕಿ.ಮೀ.ನಷ್ಟು ಅಗಲವಾಗಿದೆ. ದಕ್ಷಿಣದತ್ತ ಸುಮಾರು 75ಲಿ ಗಳಷ್ಟು ಇಳಿವೋರೆ ಉಂಟು. ಕೆಲವು ಕಡೆ ಇಳಿವೋರೆ ಇನ್ನೂ ಅಧಿಕವಾಗಿದ್ದು ಶಿಲಾಸ್ತರಗಳು ನೆಟ್ಟಗೆ ನಿಂತಿರುವುದೂ ಉಂಟು. ಇಲ್ಲಿ ಆರಾವಳಿ ಶಿಲಾಸ್ತೋಮಕ್ಕೆ ಸೇರಿದ ಫಿಲ್ಲೈಟ್, ಸ್ಲೇಟ್ ಮೈಕಪದರುಶಿಲೆ, ಡಾಲೊಮೈಟ್ ಮತ್ತು ಕ್ವಾಟ್ರ್ಸೈಟ್ ಶಿಲಾಸ್ತರಗಳನ್ನು ಗುರುತಿಸಲಾಗಿದೆ. ಅದುರಿನ ಮಚ್ಚೆ, ಕಣ ಮತ್ತು ಸಿರಗಳು ಡಾಲೊಮೈಟ್ ಸ್ತರಗಳಿಗೆ ಬಲುಮಟ್ಟಿಗೆ ಸೀಮಿತವಾಗಿರುವುದನ್ನು ಕಾಣಬಹುದು. ಅದುರಿನ ನಿಕ್ಷೇಪಗಳ ಅಗಲ ಅತಿ ಎಂದರೆ 45 ಮೀ. ಕೆಲವು ಕೇವಲ 3 ಮೀ.ನಷ್ಟು ಕಿರಿದಾಗಿಯೂ ಇವೆ. ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ಡಾಲೊಮೈಟ್ ಸ್ತರಗಳು ಕ್ವಾಟ್ರ್ಸೈಟ್ ಮತ್ತು ಫಿಲ್ಲೈಟುಗಳ ನಡುವೆ ಇದ್ದು ಭೂಚಟುವಟಿಕೆಗಳ ನಿಮಿತ್ತ ಹೆಚ್ಚಿನ ತುಯ್ತಕ್ಕೆ ಒಳಗಾಗಿವೆ. ಆ ವೇಳೆ ಉಂಟಾದ ಬಿರುಕು ಮತ್ತು ಸೀಳುಗಳಲ್ಲಿ ಖನಿಜದ ಅದುರುಗಳಿಂದ ಕೂಡಿದ ಖನಿಜೀಕರಣದ್ರವಗಳು ಪ್ರವಹಿಸಿ ಕ್ರಮೇಣ ಅಕ್ಕಪಕ್ಕದ ಶಿಲಾಭಾಗಗಳಿಗೂ ವ್ಯಾಪಿಸಿ ಡಾಲೊಮೈಟ್ ಕಣಗಳನ್ನು ಕಾರ್ಯಾಂತರಗೊಳಿಸಿ ಶೇಖರಗೊಂಡ ಹಾಗೆ ತೋರುವುದು. ಸೀಸ ಮತ್ತು ಸತುವಿನ ಸಲ್ಫೈಡ್ ಮತ್ತು ಕಾರ್ಬೊನೇಟ್ ಅಂಶಗಳಿಂದ ಕೂಡಿದ ದ್ರಾವಣಗಳು ಖನಿಜೀಕರಣದ ಮುಖ್ಯ ಜೀವನಾಡಿ ಎನಿಸಿದ್ದವು. ಈ ತೆರನಾಗಿ ಉಂಟಾದ ಮುಖ್ಯ ಅದುರುಗಳೆಂದರೆ ಗೆಲಿನಾ, ಸ್ಫಾಲರೈಟ್ ಮತ್ತು ಪೈರೈಟ್. ಗೆಲಿನ ಸಾಮಾನ್ಯವಾಗಿ ನಿಕ್ಷೇಪದ ಕೆಲವೆಡೆಗಳಿಗೆ ಮಾತ್ರ ಸೀಮಿತವಾಗಿದ್ದು ಸ್ಫಾಲರೈಟ್ ಇಡೀ ನಿಕ್ಷೇಪದ ಉದ್ದಕ್ಕೂ ಹರಡಿರುವುದನ್ನು ಕಾಣಬಹುದು. ಈ ನಿಕ್ಷೇಪ 350 ಮೀ.ಗಳಿಗೂ ಆಳವನ್ನು ಮುಟ್ಟಿರಬಹುದೆಂದು ಊಹಿಸಲಾಗಿದೆ.

ಜಾವರ್ ಪ್ರದೇಶದ ಅದುರು ಅಷ್ಟು ಉತ್ತಮವಾದುದಲ್ಲ. ಅದರ ಲೋಹಾಂಶ ಇಡೀ ಪ್ರಪಂಚದಲ್ಲೇ ಅತ್ಯಂತ ಕನಿಷ್ಠ ದರ್ಜೆಯದೆಂದು ಪರಿಗಣಿತವಾಗಿದೆ. ಆದ್ದರಿಂದ ಆರ್ಥಿಕವಾಗಿ ಲಾಭದಾಯಕವಾಗುವ ರೀತಿಯಲ್ಲಿ ಇಲ್ಲಿನ ಗಣಿಗಾರಿಕೆಯನ್ನು ಮಾಡಲಾಗುತ್ತಿದೆ. ಪ್ರಸಕ್ತ ಗಣಿಯ ಕೆಲಸವನ್ನು ಮೋಚಿಯಾ ಮತ್ತು ಬಾಲೇರಿಯಾಗಳಿಗೂ ವಿಸ್ತರಿಸಿದ್ದು ಜಾವರ್‍ಮಾಲಾ, ರಾಜಪುರ ಹಾಗೂ ದರಿಬಾ ಗಣಿಗಳನ್ನೂ ಅಭಿವೃದ್ಧಿಗೊಳಿಸಲಾಗಿದೆ.

ನಾಡಶಿಲೆಯಾದ ಡಾಲೊಮೈಟ್ ಗಡುಸಾಗಿರುವುದೇ ಅಲ್ಲದೆ ಅಡಕವಾದ ಒಳರಚನೆಯಿಂದಲೂ ಕೂಡಿದೆ. ಹೀಗಾಗಿ ಇಲ್ಲಿನ ಗಣಿಗಾರಿಕೆಯಲ್ಲಿ ಕುಸಿತದ ಸಂಭವಗಳು ಬಲು ಕಡಿಮೆ. ಮುಖ್ಯ ಕೂಪದ ಅಡ್ಡಕೊಯ್ತ 5.2 ( 3.8 ಚ.ಮೀ. ಆಳ ಮತ್ತು 300 ಮೀಗೂ ಹೆಚ್ಚು. ಗಣಿಗೂ ಹೊರಭಾಗಕ್ಕೂ ಇದೇ ಮುಖ್ಯ ಸಂಪರ್ಕ ಸಾಧನ. ಆಳದಲ್ಲಿ ತೋಡಿದ ಅದುರನ್ನು ಮೇಲಕ್ಕೆ ಸಾಗಿಸುವುದು ಇದರ ಮುಖಾಂತರವೇ. ನಾಡಶಿಲೆಯಲ್ಲಿ ವ್ಯಾಪಿಸಿರುವ ಅದುರಿನ ಜಾಡುಗಳನ್ನು ಅನುಸರಿಸಿ ಅನೇಕ ಸುರಂಗಗಳನ್ನು ಕೊರೆದಿದ್ದಾರೆ. ಸದ್ಯದಲ್ಲಿ 6ನೆಯ ನಂಬರಿನ ಸುರಂಗದಲ್ಲೇ ಹೆಚ್ಚಿನ ಗಣಿ ಕೆಲಸ ನಡೆಯುತ್ತಿದೆ. ಗಣಿಯ ಕೆಲಸದಲ್ಲಿ ಅತ್ಯಾಧುನಿಕ ಯಂತ್ರೋಪಕರಣಗಳನ್ನು ಬಳಸಲಾಗುತ್ತಿದೆ.

ಗಣಿಯಿಂದ ಹೊರತೆಗೆದ ಅದುರಿನ ಚೂರುಗಳನ್ನು ಮೊದಲು ಕುಟ್ಟುವುದು, ಪುಡಿಮಾಡುವುದು, ಹಿಟ್ಟುಮಾಡುವುದು ಮುಂತಾದ ಯಾಂತ್ರಿಕ ಕ್ರಿಯೆಗಳಿಗೆ ಒಳಪಡಿಸಿ ತರುವಾಯ ರಾಸಾಯನಿಕ ಕ್ರಿಯೆಗಳಿಗೆ ಒಡ್ಡಲಾಗುವುದು. ಇವುಗಳ ಅಂತಿಮ ಉತ್ಪನ್ನವಾಗಿ ಸಲ್ಫೈಡ್ ಲೋಹ ಖನಿಜಗಳಾದ ಗೆಲಿನ ಮತ್ತು ಸ್ಫಾಲರೈಟುಗಳು ವಿವಿಧ ಮಟ್ಟಗಳಲ್ಲಿ ತೇಲಿ ಸಾಂದ್ರೀಕರಿಸುತ್ತವೆ. ಹೀಗೆ ಶೇಖರಿಸಿದ ಅದುರಿನಲ್ಲಿ ಸಾಕಷ್ಟು ಸೀಸದ ಲೋಹಾಂಶವೂ ಸತುವಿನ ಅಂಶವೂ ಇರುವುವು. ಇವನ್ನು ಲೋಹಶುದ್ಧೀಕರಣ ವಿಧಾನಗಳಿಗೆ ಒಳಪಡಿಸಿ, ಒಪ್ಪಮಾಡಿ ಸೀಸ ಮತ್ತು ಸತುವಿನ ಗಟ್ಟಿಗಳನ್ನು ಪಡೆಯಲಾಗುತ್ತದೆ. ಈ ಶುದ್ಧೀಕರಣದಲ್ಲಿ ಸಲ್ಫೂರಿಕ್ ದ್ರಾವಣ, ಸೂಪರ್ ಫಾಸ್ಫೇಟ್ ರಾಸಾಯನಿಕ ಗೊಬ್ಬರ, ಕ್ಯಾಡ್ಮಿಯಮ್ ಪೆನ್ಸಿಲ್ ಮತ್ತು ಉಂಡೆಗಳು ಜಿಂಕ್ ಸಲ್ಫೇಟ್ ಹರಳು ಮತ್ತು ಬೆಳ್ಳಿ ಇವನ್ನು ಉಪೋತ್ಪನ್ನಗಳನ್ನಾಗಿಯೂ ಪಡೆಯಲಾಗುತ್ತಿದೆ.